Εν έτει 2022 γινόμαστε καθημερινά αποδέκτες καταγγελιών και ειδήσεων σχετικών με επαναπροωθήσεις προσφύγων στο Αιγαίο από τις ελληνικές αρχές σε αγαστή συνεργασία με τη Frontex. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις [βλ. μεταξύ άλλων και έρευνα των Lighthouse Reports, Der Spiegel, SRF Rundschau, Republik και Le Monde για τις εκατοντάδες επαναπροωθήσεις (pushbacks) προσφύγων στο Αιγαίο] είχαν οδηγήσει στην παραίτηση του σκληροπυρηνικού επικεφαλής της Frontex, Φαμπρίς Λετζερί.
Τα pushbacks, οι επαναπροωθήσεις, όμως, δεν άρχισαν χτες. Οχτώμισι χρόνια νωρίτερα, η υπόθεση του ναυαγίου στο Φαρμακονήσι, μια κλασική υπόθεση επαναπροώθησης προσφύγων, είχε προκαλέσει αίσθηση όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο διεθνή Τύπο.
Σήμερα, 07.07.2022, δημοσιεύτηκε η απόφαση για το πολύνεκρο ναυάγιο στο Φαρμακονήσι (20.01.2014) που κόστισε τη ζωή σε 11 ανθρώπους. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) δικαίωσε τους 16 επιζώντες που ισχυρίστηκαν ότι επρόκειτο για επιχείρηση επαναπροώθησης του ελληνικού Λιμενικού και καταδίκασε την Ελλάδα για εξαιρετικά σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου.
Στην υπόθεση (Safi and Others v. 2014 κατά Ελλάδας), το δικαστήριο έκρινε ότι η Ελλάδα έχει παραβιάσει τη διαδικαστική πτυχή του δικαιώματος στη ζωή (άρθρο 2 της ΕΣΔΑ) και το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση βασανιστηρίων και απάνθρωπης μεταχείρισης) και υποχρεώνει την Ελλάδα να καταβάλει συνολική αποζημίωση 330.000 ευρώ στους προσφεύγοντες (100.000 στον έναν από αυτούς, 80.000 σε τρεις από τους προσφεύγοντες, 40.000 σε έναν και από 10.000 στον καθένα από τους υπόλοιπους).
Για να υπενθυμίσουμετα γεγονότα του 2014, αξίζει να σημειώσουμε ότι το ναυάγιο στο Φαρμακονήσι συνέβη την ώρα που το σκάφος που επέβαιναν 27 πρόσφυγες ρυμουλκούνταν από το Λιμενικό, το οποίο είχε προφανώς την αποκλειστική ευθύνη της επιχείρησης και των συνεπειών της, είτε αυτή αφορούσε επιχείρηση διάσωσης, όπως ισχυρίζονται προκλητικά οι λιμενόμπατσοι, είτε για επιχείρηση επαναπροώθησης, όπως κατέθεσαν και υποστήριξαν οι επιζώντες. Τότε, η Εισαγγελία του Ναυτοδικείου Πειραιά, που διερευνούσε τις ενδεχόμενες ευθύνες του Λιμενικού, είχε κρίνει αξιόπιστες μέχρι και υποτιθέμενες καταθέσεις των διασωθέντων, που είχαν ληφθεί χωρίς διερμηνείς (σε ποια γλώσσα άραγε; ) ή από διερμηνείς που δεν γνώριζαν καμία από τις γλώσσες των επιζώντων, στους οποίους, για τον λόγο αυτό, είχε ασκηθεί ποινική δίωξη. Στη συνέχεια είχε βάλει την υπόθεση στο αρχείο προκαλώντας την έκπληξη του τότε επιτρόπου του Συμβουλίου της Ευρώπης Νιλς Μουίζνιεκς και συνακόλουθες επικρίσεις για συγκάλυψη από οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Οι επιζώντες του ναυαγίου (ανάμεσά τους συγγενείς των 11 αφγανών προσφύγων, παιδιών και γυναικών, που πνίγηκαν στο ναυάγιο) προσέφυγαν στη συνέχεια στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου με τη συνδρομή πέντε ελληνικών και διεθνών οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ισχυριζόμενοι ότι το Λιμενικό δεν πήρε τα αναγκαία μέτρα διάσωσης και ότι υπήρξε ελλιπής και αναποτελεσματική διερεύνηση από τις ελληνικές αρχές.
Η αίτηση υποβλήθηκε από ομάδα 16 αιτούντων, αποτελούμενη από 13 αφγανούς υπηκόους, δύο σύρους υπηκόους και έναν παλαιστίνιο υπήκοο. Αφορούσε τη βύθιση αλιευτικού σκάφους στις 20 Ιανουαρίου του 2014, που μετέφερε 27 άτομα. Σύμφωνα με τους προσφεύγοντες, το σκάφος του Λιμενικού ανέπτυξε πολύ μεγάλη ταχύτητα για να απωθήσει τους πρόσφυγες με σκοπό την επιστροφή τους προς τα τουρκικά ύδατα και αυτό προκάλεσε την ανατροπή του αλιευτικού σκάφους και το ναυάγιο που κόστισε τη ζωή σε 11 άτομα. Σύμφωνα με τις εθνικές αρχές, το σκάφος ρυμουλκούνταν προς το Φαρμακονήσι προκειμένου να διασωθούν οι πρόσφυγες και ανατράπηκε εξαιτίας του πανικού και των ξαφνικών μετακινήσεων ανθρώπων επί του σκάφους.
Η απόφαση του δικαστηρίου (διαθέσιμη στο https://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-218457) ανέδειξε τα κενά στην εφαρμογή των διαδικασιών έρευνας και διάσωσης από την Ελλάδα και το ποσό που διατάσσεται να καταβληθεί στα θύματα των παραβιάσεων (συνολικά 330.000 ευρώ) είναι ένα ποσό που σπάνια διατάσσεται κατά κρατών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Παρολαυτά, μολονότι έχουμε να κάνουμε πασιφανώς με μια υπόθεση επαναπροώθησης, το Δικαστήριο επέλεξε να μην αναλύσει την αρχή της μη επαναπροώθησης. Για τις σοβαρές παραλείψεις στη διάρκεια της έρευνας, το δικαστήριο απεφάνθη ότι οι αρχές υπονόμευσαν τη διαδικασία και δε διευκόλυναν τον καθορισμό των ακριβών συνθηκών βύθισης του σκάφους. Υπήρξε συνεπώς παραβίαση του Αρθρου 2 της Σύμβασης (the right to life), ενώ για το άρθρο 3 (εξευτελιστική μεταχείριση 12 από τους αιτούντες) έκρινε ότι ο έλεγχος και η μεταχείρισή τους (σωματική έρευνα, απογύμνωση ενώπιον των υπολοίπων αλλά και ελλήνων στρατιωτών) λίγα λεπτά μετά τα σοκαριστικά γεγονότα και το θάνατο των οικείων τους, δεν ήταν σε καμία περίπτωση απαραίτητα για τη διαδικασία και συνιστούν απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση.