Πόσο θα βαθύνει η κρίση; Υπάρχει περίπτωση το σύστημα να καταρρεύσει μέσα από τα οικονομικά του αδιέξοδα; Ιδού δυο από τα πολλά ερωτήματα που τίθενται και απασχολούν και τη συζήτηση που διεξάγεται μέσα από τα θεσμικά κανάλια (Τύπος, συνέδρια, ημερίδες κ.λπ.) και τη συζήτηση ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους που αγωνιούν για το μέλλον τους. Συχνά τα ερωτήματα αυτά τίθενται με κουτοπόνηρο τρόπο. Φορτώνουν στον Μαρξ την άποψη περί νομοτελειακής οικονομικής κατάρρευσης του καπιταλισμού, για να τον φέρουν αντιμέτωπο με την ιστορική πραγματικότητα των πολλών κρίσεων που το καπιταλιστικό σύστημα κατάφερε να διαχειριστεί, χωρίς να καταρρεύσει. Αρα -λένε- ο Μαρξ έχει ήδη διαψευστεί και θα διαψευστεί και τώρα. Ετσι, ο καπιταλισμός κηρύσσεται σύστημα αιώνιο και απαραβίαστο, όπως προ πολλού έχει κηρυχτεί ανώτατη και τελική βαθμίδα πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας η αστική δημοκρατία.
Ομως, αυτός ο Μαρξ που με τόση ευκολία κατακεραυνώνουν δημοσιογραφίσκοι της δεκάρας και μισομορφωμένοι τεχνοκράτες-πανεπιστημιακοί απλούστατα δεν είναι ο Μαρξ. Ο Μαρξ ουδέποτε μίλησε για κατάρρευση του καπιταλισμού. Ουδέποτε συνέδεσε το πέρασμα στον κομμουνισμό με τις οικονομικές κρίσεις, αλλά με την εξέλιξη της ταξικής πάλης του προλεταριάτου. Οι κρίσεις δημιουργούν δυνητικά ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της ταξικής πάλης. Δυνητικά μόνο, όμως. Αν το προλεταριάτο αναπτύξει την ταξική του πάλη, μπορεί να οδηγήσει την κρίση σε επαναστατική κατάσταση και να οδηγηθεί στην ένοπλη εξέγερση για την κατάληψη της εξουσίας. Αν η ταξική πάλη παραμείνει σε χαμηλό επίπεδο, αν περιοριστεί σε αμυντικό πλαίσιο, τότε ο καπιταλισμός έχει τη δυνατότητα να διαχειριστεί την κρίση του. Η κρίση θα επιτελέσει το καταστροφικό –από πολλές απόψεις– έργο της και το σύστημα θα οδηγηθεί στην αναζωογόνηση και στην άνθιση. Μια άνθιση που στις συνθήκες των τελευταίων τριών δεκαετιών είναι ασθενής και χρονικά σύντομη, εξαιτίας συγκεκριμένων οικονομικών παραγόντων, η παρουσίαση των οποίων εκφεύγει των ορίων αυτού του σημειώματος.
Εκείνο που έχει σημασία και που μας ενδιαφέρει εν προκειμένω είναι η δυνατότητα του καπιταλισμού να διαχειρίζεται τις κρίσεις του, όσο βαθιές και αν είν’ αυτές. Κι αυτή την ανάλυση, από οικονομική άποψη, την οφείλουμε στον Μαρξ, ο οποίος ασχολήθηκε ενδελεχώς με τις κρίσεις του καπιταλισμού στον τρίτο τόμο του «Κεφάλαιου». Ιδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, του οποίου προηγείται μια εκτενής ανάλυση για τις εσωτερικές αντιφάσεις του οικονομικού νόμου της τάσης του ποσοστού του κέρδους να πέφτει, ο οποίος οδηγεί στην εκδήλωση των κρίσεων:
«Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή τείνει πάντα να ξεπεράσει αυτά τα εσωτερικά της όρια, τα ξεπερνάει, όμως, μόνο με μέσα, που της αντιτάσσουν εκ νέου και σε πιο τεράστια κλίμακα αυτά τα όρια.
Το αληθινό όριο της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο, είναι το γεγονός ότι το κεφάλαιο και η αυτοαξιοποίησή του εμφανίζονται σαν αφετηρία και τέρμα, σαν κίνητρο και σκοπός της παραγωγής, ότι η παραγωγή είναι μόνο παραγωγή για το κεφάλαιο και όχι αντίστροφα, ότι δηλαδή τα μέσα παραγωγής είναι απλά μέσα για μια συνεχώς διευρυνόμενη διαμόρφωση του προτσές της ζωής για την κοινωνία των παραγωγών. Τα όρια μέσα στα οποία μόνο μπορούν να κινηθούν η διατήρηση και η αξιοποίηση της κεφαλαιακής αξίας, οι οποίες βασίζονται στην απαλλοτρίωση και στην πτώχευση της μεγάλης μάζας των παραγωγών, τα όρια αυτά βρίσκονται γι’ αυτό διαρκώς σε αντίφαση με τις μέθοδες παραγωγής, που είναι υποχρεωμένο να χρησιμοποιήσει το κεφάλαιο για το σκοπό του και που τείνουν προς απεριόριστη αύξηση της παραγωγής, προς την παραγωγή σαν αυτοσκοπό, προς την απεριόριστη ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας»1.
Οπως βλέπουμε, ο Μαρξ αποκαλύπτει τις εσωτερικές αντιφάσεις του καπιταλισμού που οδηγούν στην κρίση. Περιγράφει κύκλους κρίσης και ανάπτυξης. Κύκλους οι οποίοι από οικονομική άποψη μπορούν να είναι αέναοι. Στην οικονομική λειτουργία του συστήματος δεν υπάρχει κάποιο σημείο που μια κρίση να μην έχει διέξοδο και το σύστημα να οδηγηθεί στην κατάρρευση. Και τούτο γιατί η έξοδος από την κρίση γίνεται μέσω της μαζικής καταστροφής κεφαλαίου και παραγωγικών δυνάμεων2. Κοντολογίς, αν ο καπιταλισμός περιοριζόταν μόνο στην οικονομική του λειτουργία, θα μπορούσε εσαεί να ξεπερνά τις κρίσεις του, όσο κι αν αυτές γινόταν ολοένα και πιο καταστροφικές.
Ομως, ο καπιταλισμός, όπως και όλα τα προγενέστερα κοινωνικά συστήματα, δεν είναι μόνο –ούτε κυρίως– μια οικονομική λειτουργία. Είναι μια μορφή κοινωνικής οργάνωσης. Η οικονομική λειτουργία δεν είναι κάτι το εξωανθρώπινο. Ανθρωποι τη διεκπεραιώνουν. Ανθρωποι που συνδέονται μεταξύ τους με συγκεκριμένες παραγωγικές και κοινωνικές σχέσεις. Ανθρωποι χωρισμένοι σε κοινωνικές τάξεις, που ανταγωνίζονται μεταξύ τους. Η ταξική πάλη, λοιπόν, είναι το στοιχείο εκείνο που παρεμβαίνει στην οικονομική (και όχι μόνο) λειτουργία του συστήματος και μπορεί να του επιτρέψει ή να μην του επιτρέψει να διαχειριστεί μια κρίση.
Η έννοια «επιτρέπω» μπορεί να εκφραστεί με δυο διαφορετικούς τρόπους. Ο ένας προϋποθέτει μια εργατική τάξη ανίκανη να υπερασπιστεί τα στοιχειώδη δικαιώματά της, άθυρμα στα χέρια του κεφάλαιου που καταφέρνει να της φορτώσει τα βάρη της κρίσης. Ο δεύτερος προϋποθέτει μια καλά οργανωμένη εργατική τάξη, η οποία καταφέρνει με έναν αγωνιστικό οικονομισμό να αποφύγει τα χειρότερα. Σ’ αυτή την περίπτωση οι ωδίνες της κρίσης θα είναι πιο οξείες για το κεφάλαιο, η περίοδος της κρίσης θα είναι μακρύτερη, στο βαθμό όμως που οι εργατικές διεκδικήσεις δε βγουν έξω από τα όρια του συστήματος, η αναζωογόνηση θα έρθει οπωσδήποτε.
Μόνο αν η ταξική πάλη βγει έξω από τα όρια του συστήματος, μόνο όταν πάρει επαναστατικά χαρακτηριστικά, μόνο όταν εξελιχτεί σε μια πραγματικά εργατική επανάσταση, μπορεί ο καπιταλισμός να εκπνεύσει. Σ’ αυτή την περίπτωση, όμως, δε θα μιλάμε για κατάρρευση, αλλά για επαναστατική ανατροπή.
Είναι πολλοί αυτοί που στο όνομα «των σημερινών συνθηκών» συνιστούν να αποφεύγεται η επαναστατική προπαγάνδα και ζύμωση και να εστιαστεί η προσοχή μας σε άμεσες-μερικές διεκδικήσεις. Την καλύτερη απάντηση σ’ αυτούς δίνει η ιστορία της ταξικής πάλης, η ιστορία των προλεταριακών επαναστάσεων και εξεγέρσεων. Οι επαναστάσεις δεν κατασκευάζονται στα πολιτικά εργαστήρια των όποιων πρωτοποριών. Οι επαναστάσεις ωριμάζουν μέσα στην πορεία της ταξικής πάλης, όταν οι «από κάτω» δε θέλουν να κυβερνηθούν όπως πριν. Οι πρωτοπορίες με την παρέμβασή τους μπορούν να τις επιταχύνουν ή να τις επιβραδύνουν. Οι επαναστατικές πρωτοπορίες, όμως, για να επιβεβαιώνουν τον εαυτό τους, οφείλουν, πρώτο, να μη παραιτούνται ούτε στιγμή από την επαναστατική προπαγάνδα και ζύμωση και, δεύτερο, να είναι παρούσες, να συγχωνεύονται με κάθε αυθόρμητο εξεγερτικό κίνημα των εργαζόμενων μαζών. Γιατί αυτά τα κινήματα, ακόμα κι όταν ηττώνται, είναι τα μεγάλα σχολειά της επανάστασης, από τα οποία αντλούν παραδείγματα και πείρα οι επόμενες γενιές των εργατών. Αλλιώς, οι πρωτοπορίες γίνονται βαρίδι στα πόδια του κινήματος και παίζουν έναν ιστορικά αντιδραστικό ρόλο.
Πέτρος Γιώτης
1. Το Κεφάλαιο, τόμος ΙΙΙ, ελλην. έκδοση, σελ. 316.
2. Επ’ αυτού βλέπε στο ίδιο, σελ. 317-328.