Στο προηγούμενο φύλλο κάναμε μια αναδρομή στο πώς ξέσπασε η παρούσα κρίση και πώς διογκώθηκε η κερδοσκοπία του χρηματιστικού κεφαλαίου με τις αγορές παραγώγων. Το πρώτο ερώτημα που θέσαμε είναι γιατί το κεφάλαιο αναζητά τέτοιους τρόπους αποκόμισης κέρδους και δεν αρκείται στο να μείνει στον «κλασικό» τρόπο, δηλαδή στην εκμετάλλευση της μισθωτής εργασίας στην παραγωγή. Το δεύτερο ερώτημα που θέσαμε είναι αν η αχαλίνωτη κερδοσκοπία αποτελεί τελικά την πηγή του κακού που ακούει στο όνομα «παγκόσμια κρίση». Σ’ αυτό το ερώτημα τα παπαγαλάκια του κεφαλαίου απαντούν θετικά, ρίχνοντας το ανάθεμα στα «golden boys», τα μεγαλοστελέχη με τους παχυλούς μισθούς δηλαδή, και τις «νεανικές υπερβολές τους».
Η αλήθεια είναι ότι η οικονομική κρίση που ξέσπασε πριν από δυο χρόνια δεν αποτελεί κανένα ιστορικό παράδοξο. Στους πάνω από δύο αιώνες ιστορίας του ο παγκόσμιος καπιταλισμός έχει γνωρίσει ουκ ολίγες οικονομικές κρίσεις. Από την κρίση του 1847, με το παραγέμισμα των αγορών και την «απεριόριστη αγυρτεία στις εμπορικές συναλλαγές στις Ανατολικές Ινδίες» (όπως την περιγράφει ο Μαρξ στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου), την κρίση που χαρακτηρίστηκε ως «η μεγάλη Υφεση», το 1929, με την τραγική κατάρρευση των χρηματιστηρίων εν μιά νυκτί, μέχρι την κρίση του 2007, με την έκρηξη της φούσκας των ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων και την πτώχευση τραπεζικών και βιομηχανικών κολοσσών (Lehman brothers, General Motors κτλ), οι κρίσεις ακολουθούν τον καπιταλισμό σε όλη την ιστορική του πορεία. Ομως, η τελευταία κρίση ήταν η πρώτη μετά από πολλά χρόνια που έκανε τέτοιο πάταγο. Κι αυτό γιατί συνέβη σε μια περίοδο που ο καπιταλισμός εμφανιζόταν ότι νίκησε ολοκληρωτικά, ότι ξεπέρασε τις αντιφάσεις του. Ομως τα πράγματα δεν ήταν έτσι. Η προσγείωση στην πραγματικότητα ήταν ανώμαλη και τώρα η κρίση έχει αγκαλιάσει όλες τις μεγάλες καπιταλιστικές οικονομίες του πλανήτη. Ας ξαναγυρίσουμε όμως στα ερωτήματά μας που ζητούν πιεστικά απαντήσεις.
Αν θέλουμε να κοιτάξουμε πίσω από τα επιφαινόμενα και να αναζητήσουμε την πηγή όλης αυτής της κερδοσκοπικής μανίας του χρηματιστικού κεφαλαίου, αλλά και της ταχύτατης εξάπλωσης της κρίσης ανά την υφήλιο, θα πρέπει να πάμε κάποια χρόνια πίσω. Θα πρέπει να εξετάσουμε τις τάσεις που αναπτύχθηκαν τα προηγούμενα χρόνια στον οικονομικό τομέα, στην ίδια την καπιταλιστική παραγωγή.
Εχει αναφερθεί κατ’ επανάληψη –όχι μόνο από εμάς– ότι οι καπιταλιστές στην εποχή μας αναζητούν το μέγιστο κέρδος. Αυτό είναι μια αλήθεια τόσο πραγματική όσο το γεγονός ότι ο ήλιος ανατέλει από την Ανατολή. Αυτό όμως που κάποιοι προσπαθούν να συσκοτίσουν είναι ότι αυτό το «μέγιστο κέρδος» είναι που κινδυνεύει από τις ίδιες τις αιτίες που το γεννούν. Ας εξηγηθού-με. Σε ανύποπτο χρόνο, το Γραφείο Προϋπολογισμού του Κογκρέσου των ΗΠΑ (Congressional Budget Office – CBO) ανέφερε σε έκθεσή του μία περίεργη πρόβλεψη. Οτι δηλαδή τα έσοδα από τη φορολόγηση των εταιριών προβλέπεται να μειωθούν σταδιακά (ως ποσοστό του ΑΕΠ) τα επόμενα δέκα χρόνια (από 2.6% το 2006 σε 1.7% το 2013, δηλαδή μια μείωση της τάξης του 35%)[1]. Η πρόβλεψη αυτή ήταν «περίεργη» γιατί την εποχή εκείνη τα κέρδη φαίνονταν να αυξάνονται με ραγδαίους ρυθμούς. Πώς ήταν δυνατό να αναμένεται μείωση των φορολογικών εσόδων για την επόμενη δεκαετία μάλιστα;
Η μείωση των φορολογικών εσόδων, σύμφωνα με το CBO, θα ήταν συνέπεια της μείωσης του ρυθμού αύξησης των κερδών των εταιριών. Κατά το CBO, από το 2006 και μετά τα κέρδη των εταιριών αναμενόταν να αυξάνονται με πιο αργούς ρυθμούς από την αύξηση του ΑΕΠ και το ποσοστό τους ως προς το σύνολο του ΑΕΠ αναμενόταν να πέσει από το 13% που ήταν το 2006 στο 9% το 2016, δηλαδή σε επίπεδα της τάξης του 70% αυτών που βρίσκονταν το 2006. Ομως αυτό για το οποίο προειδοποιούσε το CBO (η πτώση της αύξησης των καπιταλιστικών κερδών) είναι μια τάση που υπήρχε πολύ πιο πριν. Για την ακρίβεια, μιλάμε για ένα νόμο του καπιταλισμού που είχε αναλυθεί ενάμιση αιώνα πριν από τον Μαρξ. Πρόκειται για την τάση του ποσοστού του κέρδους να πέφτει. Είναι αυτή η τάση που οδηγεί το κεφάλαιο στην πιο αχαλίνωτη κερδοσκοπία, στην πιο στυγνή εκμετάλλευση των εργατών. Ας γίνουμε συγκεκριμένοι.
Ο Μαρξ αφιέρωσε τρία ολόκληρα κεφάλαια στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου για να αναλύσει αυτή ακριβώς την τάση. Θα μας πείτε ότι από την εποχή του Μαρξ έχουν περάσει πάρα πολλά χρόνια. Οι συνθήκες σε πολλά έχουν αλλάξει. Τότε που γράφτηκε το Κεφάλαιο, το χρηματιστήριο ήταν ένα δευτερεύον στοιχείο στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ενώ δεν είχε συντελεστεί τέτοια συσσώρευση κεφαλαίου για να γεννηθούν τα μονοπώλια. Είναι επόμενο λοιπόν πολλοί –οι περισσότεροι κακοπροαίρετα και άλλοι καλοπροαίρετα– να αναρρωτιούνται πόσο μπο- ρούν να ισχύουν στη σημερινή εποχή τα συμπεράσματα της μαρξικής θεωρίας. Το ερώτημα που τίθεται είναι: ισχύει η διαπίστωση του Μαρξ, ότι είναι στη φύση του καπιταλισμού το ποσοστό κέρδους των καπιταλιστών να πέφτει σε σχέση με το συνολικό κεφάλαιο που καταναλώνεται στην παραγωγή, όσο αυξάνεται η παραγωγικότητα της εργασίας; Είναι αλήθεια ότι οι ίδιες συνθήκες που αύξησαν τα καπιταλιστικά κέρδη σε απόλυτα μεγέθη ώθησαν στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας και επιτάχυναν τη συσσώρευση του κεφαλαίου και ως μάζα και ως αξία, οδηγούν ταυτόχρονα στη μείωση του ποσοστού του κέρδους;
Πώς απαντούν οι καπιταλιστές σ’ αυτή τη μείωση και τι σχέση έχει η μείωση αυτή με την κρίση; Σ’ αυτά τα νέα ερωτήματα που προκύπτουν θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε παρακάτω. Θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε βασιζόμενοι αναγκαστικά στα επίσημα στατιστικά στοιχεία.
Το ζήτημα είναι τεράστιο και το να αναλύσει κανείς τα καπιταλιστικά κέρδη σε όλους τους τομείς της παραγωγής παγκόσμια φυσικά και ξεφεύγει κατά πολύ από ένα άρθρο εφημερίδας. Γι’ αυτό και θα επικεντρωθούμε στην αμερικάνικη βιομηχανία. Πηγές μας τα επίσημα στατιστικά στοιχεία της αμερικάνικης στατιστικής υπηρεσίας (US Census Bureau), που δε μπορούν να αμφισβητηθούν από κανένα παπαγαλάκι του κεφαλαίου. Βασιζόμενοι σ’ αυτά τα στοιχεία φτιάξαμε τον Πίνακα 1, ο οποίος αφορά τα στατιστικά στοιχεία του συνόλου της αμερικάνικης βιομηχανίας για μια ολόκληρη εικοσαετία (1985-2005). Τα στοιχεία του πίνακα αυτού προέρχονται από την ετήσια έκθεση για την αμερικάνικη βιομηχανία της στατιστικής υπηρεσίας των ΗΠΑ, που μπορεί ο καθένας να βρει στο διαδίκτυο[2].
Για να μην κουράσουμε με την ανάγνωση του πίνακα διαλέξαμε να παρουσιάσουμε τα στοιχεία μόνο ανά πενταετία κι όχι τα ετήσια. Αυτό δεν αναιρεί σε καμία περίπτωση τα συμπεράσματα που θα βγάλουμε, γιατί δεν μας ενδιαφέρουν τα ακριβή ποσοστά αλλά οι τάσεις που διαμορφώνονται. Επειδή τα ποσά που παρουσιάζει η αμερικάνικη στατιστική υπηρεσία ήταν σε τρέχουσες τιμές, δηλαδή χωρίς να ληφθεί υπόψη ο πληθωρισμός, μετατρέψαμε τα ποσά σε σταθερές τιμές του έτους 2005 και τα παραθέτουμε στο τμήμα Β του Πίνακα 1. Αυτό ήταν εύκολο να γίνει από το διαδικτυακό τόπο του υπουργείου Εργασίας[3]. Ας δούμε όμως τι λέει αυτός ο πίνακας και ποια συμπεράσματα προκύπτουν από το διάβασμά του.
Η στήλη 1.2 αναφέρει τον αριθμό των εργατών που δουλεύουν στην παραγωγή. Σύμφωνα με τους επεξηγηματικούς ορισμούς της έκθεσης, οι εργάτες στην παραγωγή (production workers) είναι όλοι όσοι εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία (κατασκευή, συναρμολόγηση, αποθήκευση, συσκευασία, συντήρηση κτλ) και δεν εκτελούν εργασίες επίβλεψης. Είναι αυτοί δηλαδή που παράγουν τα προϊόντα και δημιουργούν τη νέα αξία και την υπεραξία που καρπώνεται ο καπιταλιστής. Το ποσοστό αυτών των εργατών στο σύνολο των υπαλλήλων της βιομηχανίας είναι γύρω στο 70%. Οι υπόλοιποι είτε είναι εργαζόμενοι σε μη παραγωγικές εργασίες (πωλήσεις, λογιστήρια, κυλικεία κτλ), είτε στις μεταφορές (σε μακρινές αποστάσεις), είτε μηχανικοί, είτε επιβλέποντες παραγωγής και στελέχη των επιχειρήσεων. Αν και ορισμένοι από αυτούς είναι εργαζόμενοι που υφίστανται την καπιταλιστική εκμετάλλευση, δεν τους έχουμε συμπεριλάβει, γιατί οι περισσότεροι ανήκουν στη σφαίρα της κυκλοφορίας του κεφαλαίου (της μετατροπής του δηλαδή από τη χρηματική στην εμπορευματική του μορφή και αντίστροφα). Οι μόνοι που προσθέτουν αξία στο παραγόμενο προϊόν είναι οι μεταφορείς[4], όμως αυτοί δεν συμπεριλαμβάνονται στον αριθμό των εργαζόμενων που αναφέρουν τα στατιστικά στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας (πράγμα που εισάγει ένα στοιχείο λάθους στα αποτελέσματα, το οποίο όμως δεν μας ενδιαφέρει, γιατί εδώ μας ενδιαφέρουν οι τάσεις κι όχι τα ακριβή νούμερα). Εν πάση περιπτώσει η ανάλυση για το ποιος παράγει αξία και υπεραξία και ποιος όχι ξεφεύγει από τα όρια αυτής της ανάλυσης[5].
Οι ώρες που εργάστηκαν οι εργάτες στην παραγωγή (συμπεριλαμβανομένων των υπερωριών) αναφέρονται στη στήλη 1.4 και οι συνολικοί μισθοί (μαζί με τις υπερωρίες) που τους πλήρωσαν οι καπιταλιστές στη στήλη 1.8. Η προστιθέμενη αξία που παρουσιάζεται στην στήλη 1.10 προκύπτει από την αφαίρεση του κόστους της ενέργειας και των πρώτων υλών που χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή των προϊόντων από την αξία των παραγγελιών (δηλαδή την τιμή πώλησης των προϊόντων, μη συνυπολογίζοντας τους φόρους και τα ναύλα). Σύμφωνα με τη στατιστική υπηρεσία των ΗΠΑ, «η προστιθέμενη αξία θεωρείται η καλύτερη διαθέσιμη αξία μέτρησης για τη σύγκριση της οικονομικής βαρύτητας της βιομηχανίας μεταξύ βιομηχανιών και γεωγραφικών περιοχών». Δεν θα πέσουμε και πολύ έξω, επομένως, αν θεωρήσουμε ότι αυτή η μέτρηση δεν είναι παρά η νέα αξία που οι εργάτες ενσωμάτωσαν στα παραγόμενα προϊόντα με την εργασία τους.
Στη στήλη 1.12 παρουσιάζεται το κόστος των υλικών (πρώτες ύλες, καύ-σιμα που καταναλώθηκαν, κόστος ηλεκτρικής ενέργειας κτλ). Στο κόστος αυτό συμπεριλαμβάνεται κι ένα μέρος της εργασίας των εργολάβων πάνω στα υλικά αυτά (το οποίο όμως ποσό δεν ξεπερνά το 2% του κόστους των υλικών, είναι δηλαδή αμελητέο).
Τέλος, στη στήλη 1.14 αναφέρονται οι κεφαλαιουχικές δαπάνες που έγιναν για υπάρχοντα και νέο εξοπλισμό που χρησιμοποιήθηκε για επέκταση της παραγωγής, δαπάνες για επεκτάσεις ή προσθήκες στις βιομηχανίες, δαπάνες για μεταφορικά μέσα, υπολογιστές και μηχανήματα.
Το πρώτο πράγμα που «χτυπάει στο μάτι» κοιτάζοντας τον Πίνακα 1 είναι ότι ενώ η προστιθέμενη αξία αυξήθηκε (κατά 22% σε σταθερές τιμές 2005) και οι ώρες εργασίας ανά εργάτη επίσης αυξήθηκαν (έστω και μόνο κατά 6%), οι μισθοί των εργατών μειώθηκαν κατά το ίδιο περίπου ποσοστό (-21%). Ομως, ο πίνακας αυτός δεν φαίνεται εκ πρώτης όψεως να λέει και πολλά για την εξέλιξη των κερδών των καπιταλιστών. Γι’ αυτό και συντάξαμε τον Πίνακα 2, ο οποίος προέρχεται από επεξεργασία που κάναμε στα στοιχεία του πρώτου πίνακα. Σ’ αυτόν προσπαθήσαμε να βάλουμε μια… τάξη, σύμφωνα με τις αρχές της μαρξικής πολιτικής οικονομίας, γνωρίζοντας ότι η επεξεργασία των στοιχείων από τις στατιστικές υπηρεσίες εμπεριέχει κινδύνους λαθών (όπως π.χ. με τον αποκλεισμό των εργατών μεταφοράς από τους παραγωγικούς εργάτες, που όμως δεν ήταν στο χέρι μας να τον αποφύγουμε). Ομως, όπως επισημάναμε παραπάνω, αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η ακρίβεια των στοιχείων, αλλά οι τάσεις που διαμορφώνονται, οι οποίες πιστεύουμε ότι φαίνονται ξεκάθαρα.
Αυτό λοιπόν που κάναμε είναι να χωρίσουμε το κεφάλαιο στο σταθερό του τμήμα (μέσα παραγωγής, πρώτες και βοηθητικές ύλες, κτίρια), το τμήμα δηλαδή που δεν παράγει υπεραξία αλλά μεταφέρει την αξία του είτε ολόκληρη (πρώτες και βοηθητικές ύλες) είτε τμηματικά (μέσα παραγωγής, κτίρια) στο νέο προϊόν (βλ. στήλη 2.2), και στο μεταβλητό του τμήμα, που παράγει υπεραξία (βλ. στήλη 2.6)[6]. Σ’ αυτό το σημείο συναντήσαμε μια δυσκολία γιατί στον πίνακα 1 δεν αποτυπώνονται τα λεφτά που δίνουν οι καπιταλιστές για τις ασφαλιστικές εισφορές (αυτό που ονομάζουν «μη μισθολογικό κόστος εργασίας»). Ομως, ξεπεράσαμε αυτό το σκόπελο βασιζόμενοι στο υπουργείο Εργασίας των ΗΠΑ, οι εκθέσεις του οποίου μας έδωσαν μια εικόνα του ποσοστού των εργοδοτικών εισφορών συγκριτικά με τους μισθούς των εργατών[7].
Στη συνέχεια υπολογίσαμε: 1. Το ποσοστό της υπεραξίας (βλ. στήλη 2.12), της απλήρωτης δηλαδή αξίας που παράγουν οι εργάτες, δημιουργώντας μια αξία μεγαλύτερη από αυτή που παίρνουν με το μισθό τους (πουλώντας την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές), σε σχέση με το μεταβλητό κεφάλαιο που οι καπιταλιστές χρησιμοποίησαν για να αγοράσουν την εργατική δύναμη των εργατών. 2. Το ποσοστό του κέρδους (δηλαδή το ποσοστό της υπεραξίας προς το συνολικό κεφάλαιο).
Αν ήσασταν καπιταλιστής, ποιο από τα δύο ποσοστά θα σας ενδιέφερε; Φυσικά το ποσοστό κέρδους, γιατί ο στόχος σας θα ήταν μόνο το κέρδος και τίποτα περισσότερο. Το ποσοστό της υπεραξίας ενδιαφέρει μόνο τους εργάτες για να γνωρίζουν πόσο τους έκλεψε ο καπιταλιστής. Αυτό λοιπόν το ποσοστό του κέρδους φαίνεται ότι αυξήθηκε και ο δύσμοιρος ο Μαρξ ότι διαψεύστηκε από τα γεγονότα. Ομως, μια πιο προσεκτική ματιά θα δείξει ότι τα πράγματα δεν είναι… ακριβώς έτσι.
Το γεγονός ότι το ποσοστό του κέρδους δεν μειώθηκε δεν οφείλεται πουθενά αλλού παρά στο ότι κάτι άλλο αντέδρασε σαν αντίρροπη δύναμη. Αυτό ήταν η αύξηση της εκμετάλλευσης των εργατών. Αυτό φαίνεται ξεκάθαρα από τη ραγδαία αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας, που είναι διπλάσιο από την αύξηση του ποσοστού του κέρδους (βλ. πίνακα 2, στήλες 2.13 και 2.15). Σημειώνουμε ότι στους πίνακες που παρουσιάζουμε δεν φαίνεται πουθενά η δουλειά των ξένων εργατών που δουλεύουν παράνομα στη χώρα, την οποία καρπώνονται οι αμερικάνοι βιομήχανοι (πώς θα φαινόταν άραγε μέσα από τα στατιστικά στοιχεία ενός ιμπεριαλιστικού κράτους;). Επομένως, οι πίνακες αυτοί εμφανίζουν υποεκτιμημένα τα ποσοστά υπεραξίας.
Ο Μαρξ είχε επισημάνει τις αντιφάσεις του νόμου της πτώσης του ποσοστού του κέρδους και τις αιτίες που αντιδρούν στην πτώση αυτή, κάνοντας το νόμο να επενεργεί μονάχα ως τάση. Αιτίες που έχουν να κάνουν με την άνοδο του βαθμού εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης, την άνοδο της ανεργίας, τα κέρδη από το εξωτερικό εμπόριο κτλ. Οταν οι αμερικάνοι καπιταλιστές αγοράζουν όλο και πιο φτηνές πρώτες ύλες και μηχανήματα από τις χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου ή από άλλες ιμπεριαλιστικές χώρες (βλ. Κίνα), όπου η εργατική δύναμη πληρώνεται με… σκουπίδια, αυτό οδηγεί σε φτήναιμα του σταθερού κεφαλαίου, με αποτέλεσμα την άνοδο του ποσοστού του κέρδους. Οταν οι αμερικάνοι καπιταλιστές εκμεταλλεύονται ολοένα και πιο πολύ την εργατική δύναμη (η εκμετάλλευση αυτή φαίνεται όχι μόνο από την αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας αλλά και από τη ραγδαία μείωση των μισθών τη στιγμή που η προστιθέμενη αξία αυξάνεται αντιστρόφως ανάλογα), τότε αυτό οδηγεί στην αύξηση του ποσοστού του κέρδους.
Ομως, επειδή οι καπιταλιστές εκμεταλλεύονται την εργασία όλο και λιγότερων εργατών, επειδή με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας ένα ολοένα και μικρότερο μεταβλητό κεφάλαιο απαιτείται για να θέσει σε κίνηση ένα όλο και μεγαλύτερο σταθερό κεφάλαιο (δηλαδή όλο και λιγότεροι εργάτες χρειάζονται για να παράγουν όλο και περισσότερα εμπορεύ-ματα), δημιουργείται τάση μείωσης του ποσοστού του κέρδους, γιατί το κέρδος προέρχεται από την απλήρωτη δουλειά των εργατών και όχι από τα μηχανήματα και τις πρώτες ύλες.
Το αποτέλεσμα από αυτές τις αντίρροπες δυνάμεις που ενεργούν τυφλά στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής είναι ότι το ποσοστό του κέρδους αυξάνεται, όχι όμως όσο θα ήθελαν οι καπιταλιστές. Γι’ αυτό και ωθούνται σε όλο και πιο… επικίνδυνα παιχνίδια στο χρηματιστήριο, μιας και στην εποχή μας οι καπιταλιστές δεν αρκούνται στο μέσο κέρδος αλλά κυνηγούν το μέγιστο κέρδος.
Τη συνέπεια των παραπάνω περιγράφει γλαφυρά ο Μαρξ: «Το κέρδος και η σχέση αυτού του κέρδους προς το χρησιμοποιούμενο κεφάλαιο, δηλαδή ένα ορισμένο ύψος του ποσοστού του κέρδους είναι που αποφασίζει σχετικά με την επέκταση ή τον περιορισμό της παραγωγής, αντί να αποφασίζει η σχέση της παραγωγής προς τις κοινωνικές ανάγκες, προς τις ανάγκες κοινωνικά ανεπτυγμένων ανθρώπων»[9].
Τις ανάγκες των κοινωνικά ανεπτυγμένων ανθρώπων οι καπιταλιστές τις γράφουν εκεί που δεν πιάνει μελάνι. Αυτό όμως τροφοδοτεί τις κρίσεις, γιατί πέφτει η καταναλωτική δυνατότητα των πλατιών μαζών. Γι’ αυτά όμως τα ζητήματα και για τις διάφορες εκτιμήσεις για την εξέλιξη της παρούσας κρίσης θα μιλήσουμε στο επόμενο φύλλο.
Παραπομπές:
1. Congressional Budget Office: The Budget and Economic Outlook: An Update, August 2006, 17/8/2006.
2. Οι ετήσιες οικονομικές εκθέσεις για την αμερικάνικη βιομηχανία βρίσκονται στην διεύθυνση: https://factfinder.census.gov/servlet/DatasetMainPageServλet?_ program=EAS&_tabId=EAS1. Οι εκθέσεις από τις οποίες πήραμε τα στοιχεία του Πίνακα 1 είναι η “Statistics for Industry Groups and Industries: 2004 – Annual survey of Manufactures” που δημοσιεύτηκε το Δεκέμβρη του 2005 (βλ. www.census.gov/ prod/2005pubs/am0431gs1.pdf – Table 1) καθώς και η αντίστοιχη έκθεση που δημοσιεύτηκε το Νοέμβρη του 2008 (https://factfinder.census.gov/servlet/IBQTable?_bm=y&-ds_name=AM0631GS101 Sector 31).
3. Βλ. Inflation Calculator στο https://data.bls.gov/cgi-bin/cpicalc.pl
4. Για τις παραγωγικές εργασίες που συνεχίζονται μέσα στην σφαίρα της κυκλοφορίας του κεφαλαίου δεν μπορούμε να επεκταθούμε εδώ. Για όποιον ενδιαφέρεται μπορεί να διαβάσει την ανάλυση του Μαρξ στο «Κεφάλαιο», τόμος 2, κεφ. 6.
5. Για περισσότερα βλ. στον 4ο τόμο του Κεφαλαίου, κεφ.4 «Θεωρίες για την παραγωγική και τη μη παραγωγική εργασία» αλλά και στην προηγούμενη παραπομπή.
6. Για τις έννοιες του σταθερού και του μεταβλητού κεφαλαίου βλ. «Κεφάλαιο» (1ος τόμος, σελ.221). Σταθερό ονομάζει ο Μαρξ το κεφάλαιο που μετατρέπεται σε μέσα παραγωγής, ενώ μεταβλητό ονομάζει το κεφάλαιο που μετατρέπεται σε εργατική δύναμη (τα χρήματα που οι καπιταλιστές πληρώνουν στους εργάτες), δηλαδή μεταβάλλει την αξία του στην διαδικασία της παραγωγής δημιουργώντας μια πρόσθετη αξία, την υπεραξία.
7. Employer costs for employ compensation 1986-1999 (Μάρτης 2000). Το ποσοστό του 45% για τις εργοδοτικές εισφορές που έχουμε θεωρήσει στον πίνακα 2 είναι σίγουρα φουσκωμένο και μειώνεται με την πάροδο του χρόνου, με αποτέλεσμα τα χρήματα που δίνουν οι καπιταλιστές να είναι πιο λίγα από αυτά που φαίνονται στον πίνακα 2. Αυτό το λέμε έχοντας γνώση ότι τα τελευταία χρόνια οι αμερικάνικες επιχειρήσεις έχουν αρχίσει να μεταφέρουν ένα ολοένα και αυξημένο μέρος των χρημάτων που προορίζονται για περίθαλψη και ασφάλιση στους εργάτες όπως αναφέρουν εκθέσεις αμερικάνικων ινστιτούτων όπως το Commonwealth Fund («Αποτυχία στην προστασία: Γιατί η ατομική ασφαλιστική αγορά δεν είναι μία βιώσιμη επιλογή για τις περισσότερες αμερικάνικες οικογένειες – Διαπιστώσεις από την διετή έρευνα για την υγειονομική ασφάλιση από το Commonwealth Fund το 2007», Ιούλης 2009).
8. «Το Κεφάλαιο». τόμος 3ος, κεφ. 14ο.
9. «Το Κεφάλαιο», τόμος 3ος, σελ. 327.
