Την άνοιξη του 2022 ολοκληρώθηκε η ταυτοποίηση όλων των ανθρώπινων γονιδίων και η πλήρης αλληλουχία του συνόλου του DNA που υπάρχει στα κύτταρά μας. Διάσημοι γενετιστές έδωσαν στο τεράστιο αυτό επιστημονικό επίτευγμα τον φιλόδοξο τίτλο «Αποκωδικοποίηση του Βιβλίου της Ζωής», όμως αποδείχτηκε, τουλάχιστον δυο δεκαετίες νωρίτερα, ότι ο τίτλος «Χαρτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος» ήταν καταλληλότερος και ακριβέστερος.
Οσοι βιάστηκαν να δουν μια ευθύγραμμη σχέση ανάμεσα στα γονίδια και τις ασθένειες κατάλαβαν πολύ γρήγορα ότι η συντριπτική πλειονότητα των ασθενειών (98%) και των πάσης φύσεως διαταραχών οφείλεται σε πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε δεκάδες γονίδια και ανάμεσα σε αυτά και το περιβάλλον. Με άλλα λόγια, όχι το ανεξάρτητο γονίδιο αλλά το γονιδίωμα, που βρίσκεται σε διαρκή ισορροπία με το περιβάλλον, αποφασίζει, σε συνάρτηση με ένα μεγάλο αριθμό μεταβλητών, για τη συμπεριφορά και την υγεία μας. Η μονάδα και ο αναγωγισμός είναι η βάση, αλλά το όλον και ο ολισμός έχουν τον τελεσίδικο λόγο.
Η απάντηση στο γιατί καθένας από μας είναι διαφορετικός, ακόμα και αν έχουμε ταυτόσημο DNA, όπως οι μονοωγενείς δίδυμοι, η απάντηση είναι ότι ο «σκληρός μας δίσκος» είναι πανομοιότυπος αλλά το «λογισμικό» μας είναι οι διαφορετικές εκφράσεις, περιεχόμενο και προτεραιότητες που έχουμε. Το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο και τα γονίδιά μας είναι ένας εντελώς καθορισμένος χάρτης, η Γενετική, όμως το προς τα πού θα είναι η πορεία μας εξαρτάται από μια σειρά παράγοντες, που είναι η Επιγενετική.
Ποιοι είναι αυτοί οι επιγενετικοί παράγοντες; Οτιδήποτε επηρεάζει και ρυθμίζει το γενετικό μας προφίλ: η καλή διατροφή ή ο υποσιτισμός, η σωματική δραστηριότητα, τυχαία γεγονότα κατά την ενδομήτρια ή μετέπειτα ζωή, η περιβαλλοντική ρύπανση, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, οι εργασιακές, οικονομικές συνθήκες και οι καταστάσεις άγχους και αναρίθμητοι άλλοι εξωτερικοί παράγοντες που αποφασίζουν πώς, εάν και πότε θα εκφραστούν τα διάφορα γονίδιά μας. Η κληρονομικότητα λοιπόν δεν είναι το παν. Το αν και με ποια ένταση θα εκδηλώσουμε την τάδε ή την δείνα νόσο, το αν θα έχουμε ετούτο ή το άλλο ψυχολογικό αποτύπωμα, ποια θα είναι η πορεία μας μέχρι τα γηρατειά και το θάνατο είναι μια πολύπλοκη συνάρτηση, είναι δηλαδή η ίδια η ζωή.
Eπιγενετικοί παράγοντες και κοινωνική συγκρότηση
Αρα, λοιπόν, η Βιολογία, η Ιατρική και ο διακηρυγμένος στόχος τους για την ανθρώπινη υγεία και ευζωία είναι συνυφασμένα όχι μόνο με τις επιστημονικές εξελίξεις καθεαυτές αλλά και με τις κοινωνικές συνθήκες. Το επίπεδο της υγείας σε μια κοινωνία, όπως και το επίπεδο της παιδείας, αντικατοπτρίζει όχι μόνο την οικονομική φάση ανάπτυξής της, όχι μόνο ποια δυνατότητα πρόσβασης έχουν σε αυτά τα αγαθά οι πολίτες, αλλά και πόσο βάρος, οικονομικοί πόροι και επιστημονική προοπτική αποδίδονται σε αυτά.
Αυτή, λοιπόν, η κοινωνική και κατ’ επέκταση άκρως πολιτική διάσταση του θέματος της υγείας αφορά όχι μόνο το δικαίωμα πρόσβασης των ανθρώπων στο πραχτικό αποτέλεσμα των επιστημονικών κατακτήσεων, αλλά εξίσου το δικαίωμα σε μια ήρεμη ζωή ειρήνης, ευημερίας, συντροφικότητας, δημιουργικότητας και ίσων ευκαιριών, σε μια ζωή με λιγότερο πόνο, άγχος και βάσανα.
Για να μην μακρυγορεί κανείς σε αυτό το τεράστιο πολιτικό ζήτημα, αξίζει να αναλογιστεί τις παρακάτω ελάχιστες παραμέτρους: Πόσοι πόροι διατίθενται παγκοσμίως στην επιστημονική έρευνα για σοβαρές ασθένειες; Ποιος είναι ο βαθμός συνεργασίας των επιστημόνων σε ζέοντα ζητήματα (είδαμε π.χ. τον ανταγωνισμό για το εμβόλιο κατά της covid 19); Ποιος είναι ο ρόλος των φαρμακευτικών εταιριών που χειραγωγούν πλήρως την έρευνα και την ιατρική για κερδοσκοπικούς λόγους; Τι συνέπειες έχει η πλήρης απαξίωση του δημόσιου συστήματος υγείας παγκοσμίως; Ποιο πραχτικό αποτέλεσμα είχε μέχρι τώρα η τρομακτική ανάπτυξη της πληροφορικής όσον αφορά π.χ. την απίστευτη δυνατότητα της συλλογής δεδομένων, την ιλιγγιώδη ταχύτητα επεξεργασίας τους, τη δυνατότητα ανάλυσης και συσχετισμού τους με στόχους επιδημιολογικούς, στατιστικούς κτλ, τη δυνατότητα επίλυσης πολύπλοκων προβλημάτων με μεγάλους αλγόριθμους; Και τέλος, πόση είναι η πρόοδος στο μέγα ζητούμενο της εποχής μας, στην ανάπτυξη της εξατομικευμένης ιατρικής στη βάση της διαπιστωμένης πλέον μοναδικότητας του καθενός μας, που δεν αφορά μόνο τη γονιδιακή μας ταυτότητα αλλά και την εκπληκτική διατομική μας μεταβλητότητα εξαιτίας της καθοριστικής πολλές φορές επίδρασης περιβαλλοντικών παραγόντων;
Είναι πραγματικά τραγικό, ότι οι κάθε φύσης καπιταλιστικές εταιρίες γνωρίζουν τα πάντα γύρω από τις καταναλωτικές μας συνήθειες (π.χ. τα σούπερ μάρκετ γνωρίζουν πόσα λαχανικά καταναλώνονται με βάση τις καιρικές συνθήκες), αλλά δεν έχουμε μια σαφή χωροταξική εικόνα του καρκίνου στη χώρα μας ή ότι οι μικροβιολογικές εξετάσεις έχουν πολύ αργή πρόοδο όσον αφορά τον αριθμό και την ποικιλότητα των βιολογικών δεικτών που αναλύονται.
Η προσήλωση στις τεράστιες δυνατότητες που ανοίγει διαρκώς η ανάπτυξη της τεχνολογίας στην επιστημονική πρόοδο καθόλου δεν διαχωρίζει τις επιστήμες από την ανθρωπιστική τους διάσταση. Ειδικά η Ιατρική είναι πλήρως συνυφασμένη με τις κοινωνικοφιλοσοφικές επιστήμες και η μη συμμετοχή των τελευταίων στο διδακτικό πρόγραμμα των ιατρικών σχολών , αποδεικνύει την απρόσωπη, ρηχή, στεγνή και μονομερή λογική με την οποία εκπαιδεύονται οι γιατροί, πολλοί από τους οποίους, στηριζόμενοι απλώς σε ένα μεγάλο όγκο διαγνωστικών εξετάσεων, βιαστικοί και πολυάσχολοι, αδυνατούν να διαχωρίσουν το κύριο από το δευτερεύον, την πληροφορία από την ουσιαστική γνώση. Προσπερνούν με ευκολία την θεμελιώδη ιατρική αρχή ενός λεπτομερέστατου, εξονυχιστικού ιατρικού ιστορικού, δεν ακούν, δεν βλέπουν, δεν παρατηρούν, δεν ερευνούν, με αποτέλεσμα απλές, ιάσιμες ασθένειες να αντιμετωπίζονται αργοπορημένα, οδηγώντας μακροπρόθεσμα σε οδυνηρές συνέπειες.
Οσο περισσότερο η τεχνολογία απογειώνεται, όσο περισσότερο η ιατρική υπόσχεται θαύματα, τόσο περισσότερο μοιάζει να μεγαλώνει η αποξένωση και η απόσταση μεταξύ γιατρών και ασθενών. Οταν οι τελευταίοι διαβαίνουν το κατώφλι των νοσοκομείων απεκδύονται τις περισσότερες φορές κάθε ανθρώπινης ιδιότητας . Δεν έχουν μόνο να αντιμετωπίσουν τη φρενίτιδα, την απαξίωση και την απανθρωπιά που βασιλεύει στα επείγοντα των εξωτερικών ιατρείων. Αμέσως μετά θα έρθουν σε επαφή με μια απρόσωπη, επιφανειακή αντιμετώπιση που βλέπει την αρρώστια και όχι τον άρρωστο, που αρχίζει την εφαρμογή των καθιερωμένων πρωτοκόλλων χωρίς να ληφθεί υπόψη η ιδιαιτερότητα του κάθε ασθενούς και χωρίς πολλές – πολλές συζητήσεις.
Ορισμένοι θα σταθούν τυχεροί πέφτοντας στα χέρια θεραπόντων με ενσυναίσθηση, πάθος για το λειτούργημά τους και ουσιαστική γνώση. Οι περισσότεροι ωθούνται στο απατηλό και απραγματοποίητο συνάμα όνειρο της ιδιωτικής ασφάλισης και στη νοσηλεία σε νοσοκομεία-επιχειρήσεις, όπου το κέρδος είναι το μοναδικό κριτήριο. Εκεί η αποκατάσταση της υγείας τους είναι μια εξίσου αμφιλεγόμενη υπόθεση, όμως μπορούν τουλάχιστον να αγοράσουν μια ανθρώπινη μεταχείριση μέσα σε πιο αξιοπρεπή κτίρια.
Είναι απίστευτο πόσα εκατομμύρια άνθρωποι γκουγκλάρουν στο διαδίκτυο καθημερινά ιατρικές και μη ιστοσελίδες, ψάχνοντας πληροφορίες για την υγεία τους που δεν μπορούν να συγκεντρώσουν διαφορετικά ή προσπαθώντας να κάνουν τον γιατρό μόνοι τους. Σε ένα χώρο όπως το διαδίκτυο, που βρίθει από κάθε είδους σκουπίδια, και σε ένα τομέα όπως η Ιατρική, που απαιτεί τεράστιες γνώσεις, τα κριτήρια είναι εντελώς αυστηρά και απαιτητικά και είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς πόσοι πέφτουν θύματα τσαρλατάνων και κομπογιαννιτών.
Ομως τα κενά είναι κενά και όσο αυτά δεν καλύπτονται από τους επιστήμονες επαγγελματίες της υγείας θα θριαμβεύει η παραπληροφόρηση και η αγυρτεία.
Η εκλαϊκευτική Ιατρική
Σε αυτόν τον κυκεώνα του πληροφοριακού αχταρμά, που επιτείνει τη σύγχυση αλλά φυσικά δεν καταργεί τις χρήσιμες πληροφορίες, η έκδοση βιβλίων εκλαϊκευτικής Ιατρικής, γραμμένων από καταξιωμένους γιατρούς διάφορων ειδικοτήτων, αποτελεί μια εξαιρετική συνεισφορά στην κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού και του κόσμου που τον περιβάλλει. Αν και τις περισσότερες φορές τα βιβλία αυτά είναι μια συναρπαστική αφήγηση ιατρικών περιστατικών, θέτουν όμως και πλήθος άλλες παραμέτρους βιολογικού, κοινωνικού ενδιαφέροντος κτλ. Οι συγγραφείς τους, ενσωματωμένοι σε ένα κοινωνικό σύστημα που τους έχει τιμήσει ποικιλοτρόπως (είπαμε, το χρήμα πολλοί εμίσησαν, τη δόξα ουδείς!), έχουν παρά ταύτα συνήθως το περίσσευμα ψυχής να μεταφέρουν και να μοιραστούν με τον αναγνώστη το υπέροχο επιστημονικό ταξίδι της ζωής τους και να θέσουν ερωτήματα ανοίγοντας κάποιες ρωγμές στο ανεπαρκές σύστημα υγείας.
Δεν έχει άραγε ενδιαφέρον για τον αναγνώστη να γνωρίζει τις συνέπειες της κατάργησης και του κατακερματισμού των μεγάλων δημόσιων δομών ψυχικής υγείας και την ανάθεσή τους σε επιχειρηματίες-αρπακτικά ιδιωτικών ξενώνων; Δεν είναι φανερό ότι στο όνομα της αποϊδρυματοποίησης και της αποστιγματοποίησης τα κράτη ξεφορτώθηκαν το κόστος φροντίδας εκατομμυρίων ανθρώπων με ψυχικά προβλήματα και τους πέταξαν κυριολεκτικά στο δρόμο ή στα σπίτια των οικογενειών τους ή σε ανεπαρκή διαμερίσματα με δραματικά υποβαθμισμένη ποιότητα υπηρεσιών, χωρίς καμιά προστασία των ίδιων και του περιβάλλοντός τους, πέραν μιας βαριάς φαρμακευτική αγωγής; Δεν αξίζει να ξέρουμε ότι π.χ. στις ΗΠΑ των 332 εκατ. ανθρώπων υπάρχουν μόνο μερικές εκατοντάδες δομές, χρηματοδοτούμενες από ιδιωτικούς πόρους, που περιθάλπουν ψυχικά ασθενείς, από τις οποίες το κράτος απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά και στις οποίες το ετήσιο κόστος διαμονής είναι περισσότερο από εκατό χιλιάδες δολάρια;
Θυμόμαστε όλοι την υπόθεση των «τρελών αγελάδων», από την οποία πέθαναν τουλάχιστον 250 άνθρωποι. Η νόσος Κρόιτσφελντ-Γιάκομπ, γνωστή και ως σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια, δεν υπήρχε πριν τον 20ό αιώνα. Μετά από επίπονες έρευνες δεκαετιών των επιστημόνων, έγινε σύνδεση μιας άγνωστης ασθένειας που αποδεκάτιζε μια φυλή ιθαγενών στη Νέα Γουϊνέα, οι οποίοι κατανάλωναν στο πλαίσιο επικήδειων τελετουργιών εγκεφαλικό ιστό του νεκρού, με την κατανάλωση στη Βρετανία βοοειδών που ταΐζονταν με οστεάλευρα, υποπροϊόντα σφαγείων και επεξεργασμένα υπολείμματα νεκρών ζώων. Αυτό αλλιώς λέγεται: η καπιταλιστική κερδοσκοπία και ο αμοραλισμός στο αποκορύφωμά τους!
Αλλά ο καπιταλισμός, που η συμβολή του στην εξέλιξη των επιστημών έχει γίνει επιλεκτική, αν δεν αποτελεί μερικές φορές τροχοπέδη, έχει περιορίσει τόσο πολύ τη μετάδοση της επιστημονικής γνώσης -σε αντίθεση με τη διάδοση ενός τεράστιου όγκου άχρηστων πληροφοριών- ώστε η μεταφυσική συμβαδίζει με τη μεγαλύτερη άγνοια, σκοταδισμό και θρησκοληψία. Για παράδειγμα, η μελέτη της λειτουργίας του εγκεφάλου στις μέρες μας έχει λύσει το «μυστήριο» των μεταθανάτιων εμπειριών, των εξωσωματικών εμπειριών , των ισχυρών ψευδαισθήσεων των μαζικών ή μη οραμάτων κλπ. Ομως, πόσοι άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν ακράδαντα σε υπερφυσικές ερμηνείες;
Αρκετοί άνθρωποι γνωρίζουν πλέον ότι δεν είμαστε μεμονωμένα όντα αλλά ολόκληρα οικοσυστήματα, ότι μόνο ένα στα δέκα κύτταρά μας είναι ανθρώπινο, ότι δυο κιλά από το βάρος μας είναι μικρόβια. Οτι το έντερό μας είναι ο δεύτερος εγκέφαλός μας, ότι σε αυτό ζουν 100 τρισεκατομμύρια βακτήρια (1.000 διαφορετικά είδη), ότι εκεί κατοικεί το 80% των ανοσοποιητικών μας κυττάρων και ένας τεράστιος αριθμός νευρώνων. Οι δυο εγκέφαλοί μας αναπτύσσονται ταυτόχρονα και μέχρι τα τρία χρόνια ο μεν εγκέφαλος σταθεροποιείται, το δε μικροβίωμά μας ενηλικιώνεται. Ο εγκέφαλός μας γίνεται σταδιακά μια τεράστια υπολογιστική μηχανή και το έντερό μας ο ακοίμητος φρουρός της υγείας μας.
Ο Ιπποκράτης δεν πέθανε ποτέ (!) και πολύ πιο τεκμηριωμένα πλέον σήμερα ισχύει: «Είμαστε ό,τι τρώμε»! Γιατί; Γιατί η διατροφή είναι σημαντικότατος επιγενετικός παράγοντας που μπορεί μέχρι και να ανατρέψει τον φαινότυπο μιας ασθένειας. Στον κόσμο των μελισσών η διατροφή μπορεί να μετατρέψει μια εργάτρια σε βασίλισσα!
Ας πάμε και παραπέρα, σε ιατρικές πληροφορίες που μπορεί να μας κεντρίσουν ακόμα περισσότερο το ενδιαφέρον, ταξιδεύοντάς μας στο μαγικό σύμπαν μιας γνώσης που δεν είναι απρόσιτη. Μιας γνώσης που μας μαθαίνει να παρατηρούμε και να κατανοούμε περισσότερα από όσα βλέπουμε με μια επιπόλαιη και άκριτη ματιά.
- Πολλοί άνθρωποι ζουν κάτω από την τρομοκρατία και σε συνεχή πόλεμο με τα μικρόβια. Κι όμως, το 95% από αυτά είναι αβλαβή. Δεν συμβιώνουμε απλώς με αυτά (είτε είναι επικίνδυνα είτε όχι) αλλά ζούμε μέσα σε αυτά. Μάλιστα, πολλά αντιβιοτικά παρασκευάζονται από βακτήρια που καλλιεργούνται σε τεράστιες δεξαμενές από τις φαρμακευτικές εταιρίες!
- Ολοι έχουν ακούσει για τα προβιοτικά. Είναι τα ωφέλιμα βακτήρια που από καταβολής κόσμου εισέρχονται και εγκαθίστανται στο έντερό μας καταπολεμώντας τα βλαβερά βακτήρια και φροντίζοντας ποικιλοτρόπως την υγεία μας. Ομως λίγοι γνωρίζουν τη σημασία των πρεβιοτικών (συνήθως ινωδών τροφών) που είναι η τροφή των προβιοτικών βακτηρίων. Τα πρεβιοτικά είναι μια ισχυρή ασπίδα υγείας και τα προβιοτικά βακτήρια ίσως ένα σημαντικό ατού μακροζωίας.
- Τα εντερικά βακτήρια κάνουν πολλά. Π.χ. καθορίζουν την ομάδα αίματος. Παράγουν βιταμίνες. Παράγουν το 95% της σεροτονίνης, μιας ορμόνης απαραίτητης για την ψυχική μας ευεξία. Οπως αναφωνεί ο Μπαλζάκ, «δεν γνωρίζω ούτε έναν άνθρωπο που να είναι ακόμα θλιμμένος, ενόσω χωνεύει ένα καλό δείπνο»!
- Είναι ενδιαφέρον να διαβάζει κανείς ερωτήματα και απαντήσεις σε αυτά τα εκλαϊκευτικά ιατρικά βιβλία που αναφέρονται στο τέλος αυτού του άρθρου:
- Τι ρόλο παίζει η σκωληκοειδής απόφυση που αποτελείται από τον ίδιο ιστό όπως και οι αμυγδαλές μας;
- Γιατί όταν ξυπνάμε έχουμε πρησμένα βλέφαρα και πρόσωπο;
- Γιατί κοκκινίζουμε;
- Γιατί τα ποντίκια καταναλώνουν τα περιττώματά τους;
- Γιατί οι άνθρωποι διαχρονικά, διαπολιτισμικά και παγκόσμια (εκτός των προφανών λόγων) κάνουν χρήση επικίνδυνων ουσιών;
- Τι σχέση έχουν τα εντερικά βακτήρια με την παχυσαρκία;
- Ξέρουμε ότι το σάλιο μας, αυτό το φιλτραρισμένο αίμα, περιέχει αναλγητικές οπιομορφίνες;
- Μήπως ο κόμης Δράκουλας έπασχε, όπως αρκετοί συντοπίτες του, από πορφυρία και γι’ αυτό δεν άντεχε το φως του ήλιου;
- Ξέρουμε ότι πρώτος ο Σέξπιρ χρησιμοποίησε τον όρο «ισχιαλγία» στο έργο του «Τίμων ο Αθηναίος»;
- Ή ότι πρώτος ο πατέρας της σύγχρονης ιατρικής Ιπποκράτης καθιέρωσε τον όρο «φλεγμονή»;
- Οτι οι αρχαίοι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ηλεκτροφόρα σαλάχια (σαν να λέμε κάτι σαν τα σημερινά tens!) για την αντιμετώπιση του πονοκέφαλου;
- Οτι ο θεός του ύπνου Μορφέας έδωσε το όνομά του στη λέξη μορφίνη και η «κώδεια» δηλ. παπαρούνα στη λέξη κωδεΐνη;
- Οτι η ασπιρίνη (που περιέχεται στην ιτιά με την οποία ο Ιπποκράτης ανακούφιζε τους ασθενείς του), μαζί με τη νιτρογλυκερίνη αποτελούν τα αρχαιότερα φάρμακα που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα;
- Γιατί η πρόσφατα αποδημήσασα βασίλισσα Ελισάβετ αναζωπύρωσε τις ταξικές διαφορές στην Αγγλία, όταν γέννησε με ανώδυνο τοκετό τον Κάρολο;
- Εχει σχέση το ελικοβακτηρίδιο με τη νόσο του Πάρκινσον;
- Γιατί σε μια αεροπορική πτήση χρειαζόμαστε περισσότερα υγρά;
- Ποιος είναι ο ρόλος της αφής και της πίεσης στη διαχείριση του πόνου;
- Τι ήταν το λάβδανο που ανακάλυψε ο Παράκελσος στο Μεσαίωνα και χρησιμοποιούνταν μέχρι τη δεκαετία του ’60;
- Τι ρόλο έπαιξαν οι οδοντίατροι στην ανακάλυψη της αναισθησίας;
- Μπορούν κάποια εκπαιδευμένα σκυλιά να διαγνώσουν τον καρκίνο του προστάτη; Ή ένας γάτος να αντιληφθεί τις τελευταίες στιγμές ενός ηλικιωμένου;
- Δεν είναι περίεργο που όσοι έχουν δρεπανοκυτταρική αναιμία έχουν ανοσία στην ελονοσία;
- Ποια είναι η σχέση των βακτηρίων με την παχυσαρκία;
- Που βρίσκουν πρωτεΐνες τα φυτοφάγα μηρυκαστικά;
Ολα τα παραπάνω, διαπιστώσεις και ερωτήματα μαζί, δεν φιλοδοξούν τίποτα περισσότερο από το να τροφοδοτήσουν την περιέργεια και την επιθυμία στην αναζήτηση της ζωντανής, απελευθερωτικής γνώσης και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, πράγματα που βοηθούν στην κατανόηση του εαυτού μας και του κόσμου γύρω μας. Η περιδιάβαση σε αυτές τις γνώσεις μπορεί να κάνει κάποιον σοφότερο αλλά όχι ειδικό. Πολύ περισσότερο, η αύξηση της ικανότητας να επιβιώνει κανείς σε ένα δυσμενές κοινωνικό περιβάλλον και σε ένα κοινωνικό σύστημα που έχει αναγάγει τον ατομικισμό και την αυτοενασχόληση σε ύψιστες αξίες, καθόλου δεν πρέπει να απαλλάξει όλους αυτούς τους ιθύνοντες που κραυγάζουν σε όλους τους τόνους και σε κάθε ευκαιρία την υπέρτατη(!) αξία της ατομικής ευθύνης, από την υποχρέωση που έχει κάθε υποτιθέμενο σύγχρονο οργανωμένο κράτος για την παροχή στοιχειωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων όπως η υγεία.
Σημείωση
Για το άρθρο αντλήθηκαν στοιχεία από τα βιβλία:
- Μεταβόλωμα και μικροβίωμα, του Βασίλειου Φανού (Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης)
- Γιατί πονάμε. Η φυσική ιστορία του πόνου, του Frank T. Vertosick (εκδόσεις Οξύ ΑΝΤΙ-ΥΛΗ)
- Η κρυφή γοητεία του εντέρου, της Giulia Enders (εκδόσεις Πατάκη)
- Ή μη βλάπτειν, του Henry Marsh (εκδόσεις Οξύ)
- Πέφτοντας στην τρύπα του λαγού, των Alan Ropper και Brian David Burrel (εκδόσεις Ροπή)
- Κάθε πράγμα στη θέση του, του Oliver Sacks (εκδόσεις Αγρα)
- Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο, του Oliver Sacks (εκδόσεις Αγρα)
- Ο τρίτος χιμπαντζής, του Jared Diamond (εκδόσεις Κάτοπτρο)
Ε.Σ.
