Με αφετηρία την ανάγκη για έκθεση των γεγονότων μαζί με το αίσθημα αδικίας-δικαιοσύνης που τον χαρακτηρίζει ως κεντρικό στοιχείο και τον ορίζει ως προσωπικότητα, ο Σταύρος Παναγιώτου, ρίχνει με τις ταινίες που δημιουργεί μαζί με τους μαθητές του ευθεία βολή στα αίτια και τις καταστάσεις ώστε εκείνοι που θα παρακολουθήσουν την εκάστοτε ταινία, πέρα από την πολυπόθητη ταύτιση να οπλιστούν με δύναμη και διαύγεια για την πηγή των προβλημάτων.
Ο πρόλογος δεν είναι δικός μας. Είναι λόγια του ίδιου του Σταύρου Παναγιώτου και είναι αυτή η εσωτερική του ανάγκη που τον οδήγησε και φέτος, υπηρετώντας στο Δημοτικό Σχολείο των Εξαμιλίων Κορινθίας, όπου το 80% των μαθητών είναι μαθητές Ρομά και το 20% Μπαλαμέ (για να κάνουμε την κατάταξη στη γλώσσα των Ρομά), να καταπιαστεί με ένα «ακανθώδες» εκπαιδευτικό και συνάμα βαθιά κοινωνικό πρόβλημα, αυτό της ζωής, της μαθητικής -και όχι μόνο- πορείας (προδιαγεγραμμένης;), των παιδιών που βαδίζουν πάνω σε κοινωνικά στερεότυπα και την αδιαφορία των αστικών κυβερνήσεων να τους δώσουν πραγματική διέξοδο.
Η συγκλονιστική μαθητική του ταινία με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Γενετικά κατώτεροι» είναι γροθιά στο στομάχι, αφού δεν μένει στα επιφαινόμενα, αλλά ξύνει την επιφάνεια και αποκαλύπτει κοινωνικές πληγές, ανοίγοντας δρόμους για ουσιαστικό προβληματισμό.
Ο Σταύρος Παναγιώτου μας έβαλε στον πραγματικό κόσμο της δύσκολης καθημερινότητας των «διαφορετικών» σχολείων και των προβλημάτων των παιδιών του «μαχαλά», μας μίλησε για τους δικούς του προβληματισμούς για το δέον γενέσθαι, στη συνέντευξη που μας παραχώρησε.
– Σταύρο, εκτός της καινούργιας ταινίας «Γενετικά κατώτεροι» που μόλις παρακολουθήσαμε, έχεις ήδη στο ενεργητικό σου, ως δάσκαλος -καθηγητής αγγλικών- στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, δύο μαθητικές ταινίες, εκ των οποίων μάλιστα η μία πήρε το πρώτο βραβείο στον 11ο Διεθνή Μαθητικό Διαγωνισμό Ταινιών Μικρού Μήκους, «Σινεμά Διάβασες;». Ποια ανάγκη, εσωτερική και αντικειμενική, σε ωθεί να χρησιμοποιείς αυτά τα «εργαλεία» στη δουλειά σου ως εκπαιδευτικού αλλά και ως κοινωνικά ευαίσθητου ανθρώπου;
Ευχαριστώ καταρχάς για την τιμή που κάνετε στην προσπάθεια αυτήν και για την υποστήριξη του εγχειρήματος σχετικά με τις ταινίες που ξεκινήσαμε να δημιουργούμε. Σαν άτομο δεν αισθάνομαι κι ούτε μπορώ να προσδιοριστώ, ως δάσκαλος αν και θα μου ταίριαζε η ολιστική προσέγγιση με τους μαθητές της πρωτοβάθμιας. Ως φιλόλογος της αγγλικής, όμως, κι έχοντας κερδίσει την εμπειρία με αγγλόφωνους μαθητές, όπου η ποίηση, η λογοτεχνία, ο Σαίξπηρ και τα άλλα πεδία που αντιπροσωπεύει ο τομέας όπως η αμερικάνικη λογοτεχνία, οδηγήθηκα στην ταύτιση για την ουσία του επαγγέλματος. Προφανώς και ζω συχνά και την άχαρη πλευρά της ελληνικής πραγματικότητας, όπου η εκμάθηση της αγγλικής προϋποθέτει και οδηγεί σε ένα πιστοποιητικό κυρίως παρά σε εκείνα τα παράθυρα/δρόμους που ανοίγει ο τομέας της γλώσσας και της φιλολογίας. Αγωνιζόμαστε για αυτά τα πεδία με ό,τι πληροφορίες και γνώσεις υπάρχουν σχετικά με τα μηνύματα που εκπέμπει και ιστορικά ο τομέας της αγγλικής κι εγώ σαν άτομο με ότι κουβαλάω μαζί μου.
Σχετικά με τις ταινίες μπορούμε να πούμε πως η εξτρεμιστική αυτή δημιουργικότητα που προτείναμε ως τώρα είναι και ένα αντίδοτο στους καιρούς που ζούμε, που αφορά την έκφρασή μας. Δίχως να αναλώνονται οι ταινίες σε εφήμερα κλισέ και βερμπαλισμούς εννοιών που παραπέμπουν σε δράσεις αναρτήσεων του φαίνεσθαι, όπως «συμπερίληψη», «ισότητα», «αλληλοσεβασμός», «stop bullying» κ.ά. Ούτε δραστηριοποιηθήκαμε εν μέσω μιας εύπεπτης και στείρας προσέγγισης υποτιμώντας τους μαθητές μας. Εν συντομία, η έκθεση αυτή των γεγονότων μαζί με το αίσθημα αδικίας-δικαιοσύνης που το αναγνωρίζω μέσα μου ως κεντρικό στοιχείο, εφόσον με ορίζει ως προσωπικότητα, ήταν οι αρχικές ανάγκες για την εσώτερη διέξοδο της έκφρασης. Γλωσσολογικά, ο εξτρεμισμός ως όρος είναι φορτισμένος αρνητικά, αλλά μια απλή ανάγνωσή του έναντι αναλύσεων και συνδυάζοντάς τον με το υπάρχον κοινωνικοπολιτικό-οικονομικό πλαίσιο που βιώνουμε και τα θέματα που πραγματεύονται οι τρεις μαθητικές ταινίες που δημιουργήσαμε, αντικατοπτρίζει γνησιότερα αυτό που τον ορίζει. Μια στάση ενάντια στην γενική στάση-τάση της κοινωνίας, που συμπεριλαμβάνει και τον κλάδο των εκπαιδευτικών.
Το παράδοξο -ή παράλογο αν θέλετε- είναι ότι η ίδια κοινωνία που υποφέρει από αυτό το αποξενωτικό βίωμά της, υποστηρίζει, υπερθεματίζει και επικροτεί-επικρότησε αυτές τις δημιουργίες. Εχουμε να κάνουμε δηλαδή με μια γενικότερη ανάγκη έκφρασης που καταπνίγεται από την φρενίτιδα της εποχής, των μνημονίων, του πειθαναγκασμού, των θραυσματικών σχέσεων και των αλλοτριωμένων συναισθημάτων, που πληγώνουν διαρκώς το άτομο και κυριότερα με την ανασφάλεια του βιοποριστικού ζητήματος, που όλα αυτά στο σύνολό τους, ως μέρος μιας μακράς λίστας για την τρέχουσα κατάντια των κοινωνιών, δεν επιτρέπουν τέτοιες «πολυτέλειες», όπως η κόντρα δημιουργία μιας μαθητικής ταινίας μικρού μήκους με το ανάλογο περιεχόμενο. Εμείς και είναι σημαντικό να μείνουμε στο εμείς, δημιουργήσαμε παρέα με εθελοντές και φίλους, όπως ο Κώστας Δήμας και ο Στέφανος Παππάς, την ίδια τη διαδρομή που τώρα κι εγώ ανιχνεύω προς τα έξω πια, παράλληλα με το ένστικτο που επιθυμώ να εκφραστεί ατόφιο και εξίσου με την όποια ιδέα έρθει να το πλαισιώσει.
– Πώς επιλέγεις τα θέματα των ταινιών που δημιουργείς με τους μαθητές σου; Είναι θέματα π.χ. που έχουν να κάνουν με τη σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού του σχολείου, είναι θέματα που απασχολούν την επικαιρότητα, θέματα «ανώδυνα» ή επιδιώκεις να αναδείξεις βαθύτερες αιτίες και προβλήματα;
Στην ανώδυνη εκδοχή δεν θα μπορούσα να λειτουργήσω μέσα στην ημέρα συνειδησιακά. Στην περίπτωσή μας κάνουμε ακριβώς το αντίθετο από αυτό που ονομάζουμε ανάθεση. Ο κομφορμισμός και οι κοινωνικές συμβάσεις είναι παντού γύρω μας, οπότε η μοναδική κατά κάποιον τρόπο ανάσα ελευθερίας δεν μπορεί να πάει χαμένη. Υπογραμμίστε ότι το σχολείο λειτουργεί διπολικά, πέρα από αφετηρία και διάρθρωση χαρακτήρων, ως ένας πυλώνας της αστικής νομιμότητας, και αν και εκπαιδευτικός που βιοπορίζεται για την ώρα από αυτό το πλαίσιο, μπορώ να απογράψω έντονα αυτές τις πτυχές.
Για παράδειγμα θυμηθείτε με την Covid-19 όπου η αγγλική κυβέρνηση πάσχιζε να ανοίξει τα σχολεία νωρίτερα από οτιδήποτε άλλο, όχι για να μπορέσουν οι γονείς να στηρίξουν το σύστημα (στηρίχθηκε εν πολλοίς μέσω του Universal Credit) αλλά κυρίως για να μην «συνηθίσουν» οι μαθητές στην μη κανονικότητα. Μόνο η συστηματική παρακολούθηση της εκεί αρθρογραφίας και των Μέσων, παράλληλα με τη βιωματική εμπειρία, μπορούν να εξηγήσουν περαιτέρω αυτό που περιγράφω κι ας φαντάζει υποκειμενικό. Στο σχολείο, λοιπόν, της ελληνικής εκδοχής, όπου οι αναπληρωτές είναι δεκάδες χιλιάδες και αντιμετωπίζονται ως παρίες, μαζί και οι μαθητές εφόσον τα κενά μέσα σε κάθε χρονιά είναι χιλιάδες κι αυτά, εκεί που ο υλικοτεχνικός εξοπλισμός αποτελεί σύντομο ανέκδοτο συμπληρώνοντας όλες τις παθογένειες του εκπαιδευτικού συστήματος, δεν θα μπορούσα να διαχωρίσω την πραγματικότητα προς χάριν μιας ανώδυνης επιλογής που θα συμπλήρωνε όλο αυτό το ξεπάτωμα της δημόσιας παιδείας.
Ετσι λοιπόν, αβίαστα, όταν συζητώ με τους μαθητές για τα ζητήματα που τους αφορούν, έχουν στέρεη γνώμη για όλα αυτά και κυρίως βιωμένη την απαξίωση του εν λόγω εκπαιδευτικού συστήματος. Ομως, ως παιδιά ξεπερνούν πολύ γρήγορα αυτές τις πάγιες αστοχίες που μας ταλανίζουν και απλά ζουν στο επόμενο βήμα. Οι συζητήσεις μας είναι γύρω από την τρέχουσα επικαιρότητα και τα ζητήματα της σχολικής κοινότητας που συμβιώνουμε και μέσα από ανοιχτό διάλογο προκύπτουν οι σκηνές αρχικά, έπειτα η σκαλέτα ως ένας οδηγός και στο τέλος χτίζουμε την ταινία με το σενάριο. Γίνονται όλα μέσα στο σχολείο και πάντα μαζί με τους μαθητές. Κάπου εκεί λειτουργούμε συχνά και σαν ένα άτυπο γκρουπ που μοιραζόμαστε αυτά που μας χωρίζουν και το αντίθετο, ώστε να αναδείξουμε «αναίμακτα» τα αληθινά αίτια που μας κρατούν πίσω σαν άτομα και ομάδες ατόμων. Αναδεικνύουμε ό,τι μας περιβάλλει μέσω του λόγου και της εικόνας κι εφόσον η Τέχνη αυτή συμπεριλαμβάνει –ευτυχώς- και την μουσική, αποτυπώνουμε όλα εκείνα που θέλουμε να αλλάξουν, τα ποθούμενα. Ρίχνουμε ευθεία βολή στα αίτια και τις καταστάσεις, ώστε εκείνοι που θα παρακολουθήσουν την εκάστοτε ταινία, πέρα από την πολυπόθητη ταύτιση, να οπλιστούν με δύναμη και διαύγεια για την πηγή των προβλημάτων.
– Φέτος βρέθηκες να υπηρετείς σε ένα «διαφορετικό», ας πούμε, σχολείο στα Εξαμίλια Κορινθίας, όπου το 80% των μαθητών είναι Ρομά και το 20% Μπαλαμέ -για να κάνουμε την κατάταξη στη γλώσσα των Ρομά. Ενα σχολείο όπου ο δάσκαλος έχει να διαχειριστεί άπειρα προβλήματα, παιδαγωγικά, μαθησιακά, προβλήματα συμπεριφοράς, αφού οι μαθητές αλληλεπιδρούν με το κοινωνικό περιβάλλον και διαμορφώνονται μέσα σε αυτό. Ποια προβλήματα από αυτά επέλεξες να αναδείξεις με την ταινία σου και για ποιο σκοπό;
Συνδέοντας την προηγούμενη τοποθέτηση με την αφορμή της δημιουργίας μιας μαθητικής ταινίας σε σχέση με τα βαθύτερα αίτια της απαξίωσης της σχολικής κοινότητας και την ανάδειξή τους, μπορώ να πω ότι πετύχαμε και φέτος να μιλήσουμε αν όχι για όλα σχεδόν για τα περισσότερα ζητήματα που μπλοκάρουν την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των μαθητών και το γκρεμισμένο ηθικό των μαθητών Ρομά. Οι Μπαλαμέ, ως έκφραση που την χρησιμοποίησα και στην περιγραφή της υπόθεσης της ταινίας στο Youtube, ειδάλλως θα βρισκόμασταν αυτοπαγιδευμένοι, όπως συμβαίνει συχνά, σε λεκτικά σχήματα όπως «οι δικοί μας» «οι μη Ρομά», «τα Ελληνάκια» κλπ., υποφέρουν λοιπόν κι αυτοί. Ο μαγικός τρόπος που οι μαθητές τα βρίσκουν μεταξύ τους και ξεπερνούν τις όποιες μικρομνησικακίες είναι και ο οδηγός που κρατώ.
Παρολαυτά, δεν φτάνει για να καλύψει τον ρατσισμό και την απαξίωση, την προαναφερόμενη αδικία για τις διαφορετικές αφετηρίες των μαθητών/οικογενειών και τη βία στο προαύλιο. Ευτυχώς τα παιδιά είναι εξαιρετικές προσωπικότητες, κατά γενική ομολογία, και οι ελάχιστες εξαιρέσεις είναι κι αυτές θύματα θυμάτων που οι τελευταίοι κατέληξαν οι θύτες τους. Οι πρώιμοι γάμοι, οι οποίοι είναι μια βαθιά ριζωμένη κουλτούρα και όχι μια κατάσταση που κρίνεται αβρόχοις ποσί, ήταν επίσης μια δυνατή σκηνή στην ταινία, όπου στην ενσωμάτωσή της απλά μέσα στις πρόβες και τη συζήτηση επικυρώθηκε το προαναφερόμενο σχετικά με τη συναισθηματική νοημοσύνη των μαθητών. Οτι είναι αδιανόητο να αρραβωνιάζεται κάποια/κάποιος στα 12-13 ή και λίγο αργότερα, αν θέλετε, χωρίς να υπάρξει μεγάλο τίμημα στην ζωή του κι έπειτα ως απότοκο στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο.
Στην αρχή της ταινίας αναγράφεται ότι το φιλμ βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα και είμαστε όλοι μάρτυρες εντός και εκτός της τοπικής κοινότητας των Εξαμιλίων αυτής της κουλτούρας που συνδέεται άμεσα με τη σχολική διαρροή. Δεν φιλοδοξούμε εδώ είτε μέσω της ταινίας να λυθεί αυτό το ζήτημα, αλλά ούτε μπορεί εύκολα και να σκιαγραφηθεί σε αυτές τις λίγες γραμμές η πραγματική του διάσταση -η οποία έχει και αποκρουστικές πτυχές- όμως οι όποιες κριτικές εμφορούμενες από ρατσιστικά ελατήρια ή που οδηγούν σε αφοριστικές αποτιμήσεις ήταν μακριά από εμάς και το εντελώς αντίθετο από αυτό που θέλαμε να πετύχουμε. Θέλαμε να στοχεύσουμε στην καρδιά, χωρίς μελοδραματισμούς και δίχως να παραπλανήσουμε το κοινό, μακριά από ψυχολογιοποιημένα μηνύματα, και προσπαθήσαμε μέσω της ουσιαστικής ανάδειξης του ζητήματος και όχι αποστασιοποιημένα, να φέρουμε τους θεατές/γονείς και την οργανωμένη πολιτεία προ των ευθυνών τους.
Πιστεύω ότι φτάσαμε αρκετά κοντά όσον αφορά την ανάδειξη των ζητημάτων. Θυμηθείτε τον ίδιο τον πατέρα στην αρχή της ταινίας, όντας έγκλειστος, να παίρνει ξεκάθαρη θέση κατά των πρώιμων γάμων, κάτι που αν ρωτήσεις τα ίδια τα παιδιά θα συμφωνήσουν κι εκείνα πως θέλουν να προχωρήσουν στη ζωή τους και ενδεχομένως να σπουδάσουν. Κι εδώ είναι το σημείο που πρέπει να σταθούμε. Εφόσον η γενιά του ’90 και ίσως λίγο πιο πίσω ομονοεί ότι δεν θα ωφελήσει κανέναν ένας αρραβώνας-γάμος όπου το άτομο θα λείψει τελικά 100% από το σχολικό πλαίσιο, γιατί τότε συνεχίζει και υφίσταται αυτή η πρακτική; Η απάντηση –επιγραμματικά και εντελώς ενδεικτικά θα αναφέρω- βρίσκεται στον αποκλεισμό των Ρομά από τον κοινωνικό ιστό, στην μακροχρόνια περιθωριοποίησή τους, στην ανετοιμότητα των σχολείων να κρατήσουν εντός τους μαθητές, με την ολοκληρωτική ευθύνη να πέφτει στην πολιτεία και στο υπουργείο Παιδείας.
Κλείνοντας την μικρή αυτή περιγραφή των αιτιών, που λόγω του χώρου και της φύσης της συνέντευξης δεν μπορεί να καλύψει το μεγάλο αυτό κεφάλαιο, η απάντηση βρίσκεται ομοίως στους κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν με την κοινωνική ένταξη των Ρομά και την κυρίαρχη κοινωνία με τις νόρμες της, οπότε το παιχνίδι είναι από χέρι χαμένο. Σαν αποτέλεσμα, εφόσον είναι μόνιμα μεταιχμιακοί στο ζήτημα της φοίτησης, του αναλφαβητισμού, της αντι-κοινωνικοποίησης και γαλουχημένοι σε περιβάλλον οικογενειακό και πολιτισμικό όπου ανθίζουν αρκετά «αγκάθια», τότε, μέσα σε αυτές τις βαθιά ριζωμένες συνθήκες, στις δέκα φορές που θα ζητήσει κάποιος ένα κορίτσι, μάλλον στην ενδέκατη θα το πάρει. Ισως και για να το γλυτώσει, θα έλεγαν κάποιοι. Είναι αυτονόητο για εμάς, αλλά όχι δεδομένο για τους Ρομά, πως αν υπήρχε διέξοδος και μια προοπτική που θα οδηγούσε σε μια επαγγελματική σταδιοδρομία, δεν θα ήταν τόσο προβλέψιμη και η πορεία τους.
– Καταρχάς να σου πω ότι η ταινία «Γενετικά κατώτεροι» είναι γροθιά στο στομάχι. Η επιλογή του τίτλου της αντανακλά ένα προδιαγεγραμμένο, αδιέξοδο μέλλον ειδικά για την πληθυσμιακή ομάδα των μαθητών Ρομά, που εδράζεται σε κοινωνικά στερεότυπα και τις μέχρι τώρα «υποστηρικτές» δράσεις όλων των κυβερνήσεων, δράσεις κυρίως επιφανειακές, φιλανθρωπικού χαρακτήρα ή κατά τη γνώμη σου μπορούν να υπάρξουν ουσιαστικές παρεμβάσεις που θα επηρεάσουν αυτήν την προδιαγεγραμμένη ρότα τόσο για τους μαθητές όσο και για τον ευρύτερο κοινωνικό ιστό; Και αν ναι, ποιες και από ποιους;
Προσπάθησα παραπάνω να υπογραμμίσω ορισμένες σημαντικές παραμέτρους του ζητήματος των Ρομά, τα αίτια και τις συνέπειες που τις συνοδεύουν. Οι παραβατικές συμπεριφορές με τα δεδομένα που έχουμε ως τώρα δεν είναι «γραμμένες» στο dna κανενός μας. Σίγουρα απαιτούνται άλλες προσεγγίσεις, έστω για να γίνουν και κάποιες προτάσεις, όπου πιθανόν ο νομοθέτης να χρειάζεται να βρίσκεται στον πρωταγωνιστικό ρόλο. Τα επιδόματα ως κίνητρα, με τις γνωστές ανταλλακτικές συνήθειες που έχουν εμποτιστεί από αυτές τις λογικές που τα ίδια τις έθρεψαν, και η εμβάπτιση των Ρομά ως «ωφελούμενων», δείχνουν και τη ρίζα που πρέπει να στοχεύσουμε.
Παρολαυτά, θα επισημάνω ότι ένα σχολείο με μαθητές Ρομά χρειάζεται περισσότερους κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους (δεν θα προλάβω/απαντήσω εδώ τις αιτιάσεις του υπ. Παιδείας για το ζήτημα των προσλήψεων), διαμεσολαβητές μέσα από τον καταυλισμό και σίγουρα περισσότερους εκπαιδευτικούς. Η συνδιδασκαλία είναι μια πρακτική που συμβαίνει σε απομακρυσμένα μέρη για τους προφανείς λόγους αλλά και συχνά για μικροπολιτικά παιχνίδια. Είναι εντελώς εναντίον της μαθησιακής ανάπτυξης οποιουδήποτε μαθητή να βρίσκεται στη σχολική αίθουσα με τμήμα τεσσάρων ταχυτήτων και γρίφος για τον εκπαιδευτικό το ζήτημα της αντιμετώπισης. Απλά χρειάζονται περισσότεροι εκπαιδευτικοί.
Εύκολα μαντεύει κανείς μέσα σε λιγότερα από 40’-45’ ποιος θα μείνει πίσω, ποιος θα πάρει μαζί του τα αισθήματα απόρριψης, κάτι που το έθιξα παραπάνω, μιας και τα παιδιά με τον ίδιο τρόπο που ανοίγει η καρδιά τους όταν ασχολείσαι μαζί τους, ακριβώς έτσι κλείνει όταν δουν ότι ο εκπαιδευτικός δεν θα προλάβει να κάνει τον Χουντίνι ανάμεσα σε τόσα διαφορετικά γκρουπ δυναμικότητας. Το να υπάρχει για παράδειγμα τμήμα ένταξης με δυο συναδέλφους ή και λιγότερους, όταν σχεδόν το σύνολο των μαθητών Ρομά είναι μια ευάλωτη κοινωνική ομάδα από μόνη της, μας δείχνει και την κατεύθυνση που χρειάζεται να ακολουθήσουμε. Ειδάλλως, όταν θα θερίζουμε τους καρπούς των συνεπειών σε όλο το φάσμα του κοινωνικού ιστού, το να μιλάμε για γύφτους, κλέφτες από κούνια και γεννημένους εμπόρους ναρκωτικών που δεν πάνε να βρουν δουλειά, συνιστά περιφρόνηση του ίδιου του εαυτού και αποφυγή της πραγματικότητας.
Ενα από τα κέρδη στην εργασία ενός εκπαιδευτικού είναι να βλέπει την περπατησιά των μαθητών του με ό,τι φέρνουν μαζί τους. Οταν όμως η κατάσταση εκτραχύνεται και οι μαθητές οδεύουν σε μια διαδρομή που μόνο διαιώνιση του τραύματος θα φέρει για αυτούς, αλλά και για τους άλλους που τους περιβάλλουν, τότε είναι που η ανισχυρότητα πηγαίνει χέρι–χέρι με τη βάρβαρη συνήθεια της αποδοχής αυτής της διαιώνισης. Ετσι, πάει για «περίπατο» αυτό που ονομάζουμε ανθρωπιά, το ζητούμενο εν τέλει, και επικρατεί στο φινάλε ο ατομικισμός.
Αυτή η κατάσταση είναι η καθημερινότητα για κάποιον συνάδελφο σε ανάλογα σχολεία, που όμως δεν μπορεί να γίνεται αποδεκτή ως δεδομένη και ως μη αναστρέψιμη. Μόνο η ανάδειξη του ζητήματος και η ρίψη της ασπίδας εκείνων που συνεχίζουν να πολεμούν την ωμή αλήθεια αραδιάζοντας νούμερα και ποσοστά «ωφελούμενων», παπαγαλίζοντας χρηματοδοτήσεις και δράσεις/προγράμματα εκατομμυρίων ευρώ, είναι εκείνα που θα φέρουν ουσιαστική ανακούφιση στο ζήτημα των Ρομά. Υπήρχε η σκέψη στο κλείσιμο της ταινίας να ονομάζαμε τη χορωδία «Οι Ωφελούμενοι» αλλά δεν είχαμε πολύ χρόνο για μερικά οργανωτικά ζητήματα μιας και το πλαίσιο ήταν εντελώς ασφυκτικό και κοιτούσαμε έστω να έχουμε κάποια πλάνα. Ο όρος «ωφελούμενοι», που καθιέρωσε η οργανωμένη πολιτεία ως άλλος βασικός πάροχος για όλους εμάς, έχει πλέον επεκταθεί παντού ως δήθεν λεκτικό σχήμα, ενώ καλύπτει επιμελώς τις αληθινές ευθύνες του αστικού κράτους. Οι δράσεις λοιπόν που δεν θα τις διαφημίσω εδώ, υπάρχουν στο διαδίκτυο μέσω του ΙΕΠ, κι ενώ περιγράφουν τις αστοχίες των προγραμμάτων που χρηματοδοτήθηκαν, ρίχνουν στο ίδιο χωνευτήρι την ευθύνη και την ανάγκη μαζί με μιας μορφής «κοινωνική υπηρεσία» που παρέχεται μονοσήμαντα, ωφελώντας μόνο τα άλλοθί τους, με μοναδική στόχευση να πέσουν οι προβολείς στους «ωφελούμενους» διαμέσου του ευσπλαχνικού αυτού φορέα-κράτους.
Χωρίς την στελέχωση επαρκούς προσωπικού στα σχολεία και χωρίς ανάληψη της ευθύνης, η δήθεν εξωστρέφεια και η «πολυπόθητη» σύνδεση του σχολείου με την τοπική κοινωνία, το μόνο που φέρνει είναι λύσεις εύρους κλίμακας χριστουγεννιάτικης φιλανθρωπίας και ετικετοποίησης των πολιτών. Τσιρότα δηλαδή στην κακοφορμισμένη πληγή του ζητήματος των Ρομά, 100% απεμπόληση της ευθύνης του υπουργείου Παιδείας μέσω αυτής της μανατζερικής λογικής/πρακτικής που, ενώ απέτυχε στο αγγλοσαξονικό σύστημα, εμμονικά προσπαθούν να μας την επιβάλλουν ως ανάχωμα σε δήθεν αναχρονιστικές αντιλήψεις βολεμένων δημοσίων υπαλλήλων.
Μιλώντας για τον κλάδο, όλων εκείνων δηλαδή που στήριξαν την περίοδο της πανδημίας με όποια μέσα την τηλεκπαίδευση και συνεχίζουν να οργώνουν την Ελλάδα, όπως κάθε χρόνο, ως αναπληρωτές-όμηροι των μορίων και του συστήματος. Ενα υπουργείο, το οποίο αφού τους εμπιστεύεται σε όλα τα χρόνια και σε όλες τις διαδικασίες, έπειτα για να τους μονιμοποιήσει μετά τη διετή δοκιμαστική περίοδο, θέλει να τους αξιολογήσει πρωτίστως μέσα σε απαράδεκτες διαδικασίες (αμέτρητες οι τραγελαφικές ιστορίες στο διαδίκτυο από τα σωματεία εκπαιδευτικών), που θυμίζουν άλλες εποχές επιθεωρητισμού Ραντανπλάν.
Μόνο, λοιπόν, η ανάδειξη του ζητήματος των Ρομά και η συστράτευση της τοπικής κοινωνίας, του συλλόγου γονέων και πρωτίστως του συλλόγου διδασκόντων μπορούν να φέρουν αποτελέσματα για την καταπολέμηση της Σχολικής Διαρροής, την εξάλειψη του αναλφαβητισμού, των στερεοτύπων και των ρατσιστικών αντιλήψεων. Το πολυπαραγοντικό αυτό φαινόμενο δεν αντιμετωπίζεται με εκπαιδευτικούς ζογκλέρ μαθημάτων ή ζητιάνους ρούχων και τροφίμων στο όνομα της σύνδεσης της σχολικής μονάδας με την κοινωνία. Ο ρόλος της πολιτείας και του υπουργείου δεν είναι μια ρευστή έννοια διαμοιρασμού ευθυνών. Μιλάμε για σχεδόν ολοκληρωτικά ποσοστά που εγκαταλείπουν το γυμνάσιο αρκετά νωρίτερα και είναι εκτεθειμένοι σε όλους τους κινδύνους ως άτομα μέσα στην προ-εφηβεία κι έπειτα. Εμείς, λοιπόν, μέσα στη σχολική μονάδα υποφέρουμε από το αίτιο που οδηγεί στο ήδη καταγεγραμμένο αποτέλεσμα και βιώνουμε αυτό το αίτιο καθημερινά όπως και την επικείμενη διαδρομή. Αυτό για πολλούς από εμάς είναι μια τραγωδία, για άλλους νομοτελειακό και για άλλους η καθημερινότητα στην εργασία τους.
– Ποια ήταν η αποδοχή της ταινίας στους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς τους;
Ως και σήμερα, λίγες ημέρες μετά την δημοσιοποίησή της, οι περισσότεροι χρησιμοποιούν αρχικά το ρήμα «συγκινήθηκα» κι έπειτα προχωρούν στις πτυχές που τους άγγιξαν ως ενήλικες μιλώντας για την αρτιότητα του μηνύματος. Το ίδιο και στους μαθητές που μόλις τους έδειξα την ταινία μέσα στο σχολείο δεν πίστευαν στην κυριολεξία αυτό που έβλεπαν. Η έκπληξη και η προσμονή στα πρόσωπά τους την ώρα που προχωρούσε η ταινία στην οθόνη και οι εκφράσεις τους ήταν και είναι η μεγαλύτερη ανταμοιβή μου. Εχω κρατήσει επαφές με κάποιους γονείς από τις προηγούμενες προσπάθειες που κάναμε, οπότε μοιράζομαι μαζί τους αυτά τα νέα και εισπράττω την ανατροφοδότηση. Είναι όλοι τους ευχαριστημένοι που έχουμε συνέχεια και δυνατή δημιουργική οπτική. Το ίδιο συμβαίνει και με τους συναδέλφους από τα σχολεία που εργαζόμασταν μαζί στο παρελθόν.
Στην περίπτωση των Εξαμιλίων, λόγω των καθυστερήσεων που είχαμε, μιας και η ταινία βγήκε λίγες μέρες πριν το κλείσιμο των σχολείων, χάσαμε την ευκαιρία να την επικοινωνήσουμε περισσότερο μέσα στη σχολική κοινότητα μεταξύ συναδέλφων και γονέων, όπως θα συνέβαινε και με τους μαθητές μας. Αυτή είναι και μια σημαντική πτυχή ανάλογων προσπαθειών, γιατί ανοίγονται πεδία και ενδιαφέροντα για τους μαθητές που ως τότε δεν είχαν εξερευνηθεί. Σίγουρα η ζύμωση μεταξύ μας και η υπερηφάνεια για αυτό που βγήκε στο αποτέλεσμα θα ενίσχυε και τις σχέσεις μας διαμέσου των ζητημάτων που έθιξε η ταινία. Οι εκφράσεις και οι ατάκες θα έδιναν και θα έπαιρναν, αλλά κυριολεκτικά ήταν μεγάλος ο αγώνας για να φτάσουμε ως το τέλος.
Αρκετοί συνάδελφοι και γονείς στα Εξαμίλια έμειναν έκπληκτοι με την τελική δουλειά που κορύφωσε την προσπάθεια που κάναμε για να βγει η ταινία και εξέφρασαν την χαρά και τον θαυμασμό τους. Κάποια σχολεία και σύλλογοι διδασκόντων πρόλαβαν να την αναδείξουν στους χώρους τους κι ελπίζουμε από τον Σεπτέμβρη να αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον, μιας και η ταύτιση που παίρνουμε και για το καλλιτεχνικό κομμάτι αλλά και για το εκπαιδευτικό-κοινωνικό είναι γνήσια και μεγάλη.
– Θα μας ενδιέφερε να μάθουμε πώς μπόρεσες να κερδίσεις την εμπιστοσύνη των γονιών Ρομά, που είναι φυσικό και λογικό να είναι επιφυλακτικοί λόγω της κατάστασης που βιώνουν, ώστε να σου δώσουν τη συγκατάθεσή τους για τη συμμετοχή των παιδιών τους στην ταινία.
Στην αρχή αντιμετώπισα κάποιες επιφυλάξεις που συνδέονταν με τις επερχόμενες τοπικές εκλογές από άτομα που έχουν συνηθίσει σε «άλλου τύπου» σχέσεις, αλλά προφανώς δεν ενέδωσα. Η ταινία έπρεπε να γίνει και να έχει πλάνα μέσα από τον καταυλισμό και δεν θα δεχόμουν πρακτικές εκδούλευσης από καμία πλευρά. Σέβομαι την επιλογή τους να μένουν ομαδοποιημένα στα περίχωρα της Κορινθίας και στόχος μου δεν ήταν να καταγράψω σε αυτήν την φάση τις γνωστές συνθήκες που ζουν. Το οικιστικό-στεγαστικό σε συνδυασμό με τις βασικές στερήσεις αγαθών που υποφέρουν οι μαθητές και οι ίδιοι οι γονείς/κηδεμόνες τους είναι γνωστό σε όλους μας, πόσο μάλλον στο σχολείο που εργαζόμαστε, αλλά ο σκοπός δεν ήταν να καταγγείλουμε απλά για να καταγγείλουμε. Αν θα γίνει στο μέλλον μια ταινία μεγάλου μήκους με αυτό το θέμα να είστε σίγουροι ότι θα αποτυπώσει την ωμή πραγματικότητα αλλά και την γνήσια ελευθερία του πνεύματος των Ρομά.
Συνοπτικά θα πω ότι χρειάστηκε να μιλήσω μέσα στο σχολείο στους μαθητές μέσω της γλώσσας τους ζητώντας βοήθεια από μεγαλύτερους συμμαθητές τους, πέρα από τις φορές που εξήγησα την φύση του εγχειρήματος. Ηθελα να είναι σαφείς οι λόγοι αυτής της δημιουργίας και ξεκάθαρα τα βήματα που θα ακολουθούσαμε. Αρκετοί μαθητές ντρεπόντουσαν αρχικά στην ιδέα να φανεί ο τόπος που μένουν. Αυτό με ενδιέφερε κυρίως, να νιώσουν άνετα με αυτό που θα κάναμε μαζί. Είχα ενδιαφέρον εξίσου για κάποια χαρισματικά παιδιά και ενώ οι γονείς ήταν σκεπτικοί στο άκουσμα μιας μαθητικής ταινίας και στην έκθεση σε κάμερα, είχα μαζί μου αιτήσεις ακόμα και την ημέρα που πήγαμε στον καταυλισμό και μέσα από συζητήσεις κατάλαβαν και άφησαν τα παιδιά τους να κερδίσουν την εμπειρία. Σε κάποιες οικογένειες χρειάστηκε να καλέσω αρκετές φορές από το σχολείο ώστε κάποιοι να έρθουν δια ζώσης για να υπογράψουν. Τα παιδιά τους ήταν και θα ήθελα να παραμείνουν διαλεχτοί χαρακτήρες και κάναμε ότι μπορούσαμε για να μην λείπουν από τις λήψεις και να λυπούνται μετά για ακόμη έναν λόγο που θα αφορούσε ένα τέτοιο γεγονός όπως η πραγμάτωση μιας ταινίας. Το ίδιο έκανα και τηλεφωνικά με τον έγκλειστο Θανάση Θεοδωρόπουλο που πρόθυμα δέχτηκε να συμμετάσχει.
Τα μόνα εφόδια που είχα μαζί μου ήταν η ανοιχτή συζήτηση, το θάρρος και η ειλικρινής αντιμετώπιση. Την πρώτη φορά μιλήσαμε 08:30 το πρωί από το σταθερό τηλέφωνο του σχολείου όπου τοποθετήθηκε εφ΄ όλης της ύλης για περίπου 45΄. Κατά την προσωπική μου γνώμη και εμπειρία σαν άτομο, χρειάζεται θάρρος, ειλικρίνεια και πάθος για ανάλογες περιπτώσεις και η πορεία έδειξε ότι καλώς επιμείναμε μιας και τα κίνητρά μας κάλυπταν βασικές ανθρωπιστικές ανάγκες εκατέρωθεν. Επειτα, οι γονείς, μόλις είδαν την ταινία, κατάλαβαν ότι αυτό που τους επικοινώνησα και για το οποίο με εμπιστεύτηκαν ήταν αληθινό και ακολούθως εκτίμησαν αναλόγως το γεγονός ότι επισκέφτηκα ξανά τον καταυλισμό ως μέρος μιας τηλεοπτικής συνέντευξης που δώσαμε. Την κάναμε μέσα στον μαχαλά, με τα παιδιά τριγύρω και όχι μόνος από το σπίτι μου ως ο δημιουργός της ταινίας. Τα παιδιά, οι αληθινοί πρωταγωνιστές του «Γενετικά Κατώτεροι» ήταν μαζί όπως και τρεις μαθητές Μπαλαμέ, που μου εμπιστεύτηκαν οι γονείς τους ώστε να είναι κι εκείνοι παρόντες.
Γενικά οι Ρομά έχουν εκτεθεί σε διάφορες περιπτώσεις και είναι επιφυλακτικοί και εύλογα φοβισμένοι όταν κάποιος θα ενδιαφερθεί για εκείνους σε κάτι πέρα από τα υλικά και τα έτοιμα. Αυτό χρειάστηκε να το ξεκαθαρίσω, ότι χωρίς τη θέλησή τους δεν θα έδειχνα κάτι που θα τους ντρόπιαζε. Σίγουρα οι κάμερες προκάλεσαν αμηχανία, αλλά αυτό θα συνέβαινε σε όλους μας. Ευχαριστηθήκαμε όλοι τα γυρίσματα στον καταυλισμό των Εξαμιλίων και είχαμε μεγάλη οικειότητα μεταξύ μας, χωρίς κάποια προσποιητή ανάγκη να την υπαγορεύσει. Υποσχέθηκα μέσα στην τάξη στις μαθήτριές μου του ΣΤ2 ότι θα πάω οικογενειακώς και θα χορέψω στον αρραβώνα/γάμο τους, αν με καλέσουν, αρκεί να μην ακολουθήσουν το «έθιμο» τουλάχιστον ως τα 18. Ελπίζω να μου δώσουν αυτήν τη χαρά.
– Θα ήταν άκαιρο να ρωτήσουμε από τώρα αν η πραγμάτωση της ταινίας «Γενετικά κατώτεροι» σου έδωσε «τροφή» και έναυσμα για να ψηλαφήσεις στο μέλλον, μέσω της τέχνης, και άλλες πλευρές των κοινωνικών αυτών φαινομένων στο πλαίσιο του σχολείου;
Ισα ίσα που θα πω ότι διαβάζετε σωστά τα σημάδια, αφού ήδη έχω σκεφτεί το επόμενο βήμα που αφορά περισσότερες θεματικές ταινίες και ελπίζω να γυρίσει το νόμισμα για άλλη μια φορά υπέρ μου σε ζητήματα αποφάσεων και επιλογών. Εάν συνεχίσω να εργάζομαι στα σχολεία, σίγουρα η έμπνευση θα έρθει από την ρεαλιστική ματιά της καθημερινότητας, έτσι όπως θα την εκθέσουμε, αλλά για την ώρα βρισκόμαστε μέσα στο γλυκόπικρο ταξίδι του «Γενετικά Κατώτεροι».
Σας ευχαριστώ και πάλι για την δουλειά που κάνετε στην εφημερίδα.
