Το ιστορικό πλαίσιο
Η Κομμούνα του Παρισιού έχει μείνει στην ιστορία ως η πρώτη προσπάθεια της εργατικής τάξης να διεκδικήσει και να πάρει την εξουσία στα δικά της χέρια. Σε όλες τις προηγούμενες επαναστάσεις σερνόταν ουσιαστικά πίσω από τα συμφέροντα της αστικής τάξης. Δεν είχε ωριμάσει ως τότε ακόμα τόσο, ώστε να συνειδητοποιήσει ότι τα συμφέροντα της τάξης της μόνο η ίδια μπορούσε να τα επιτύχει, γκρεμίζοντας την αστική εξουσία και χτίζοντας το νέο σοσιαλιστικό κόσμο, υπό τη δικτατορία του προλεταριάτου. Χαρακτηριστικές είναι οι επαναστάσεις του 1848 με 1852 στην Ευρώπη, στις οποίες η εργατική τάξη προδόθηκε ανοιχτά από τους αστούς και η οποιαδήποτε προσπάθεια μιας προλεταριακής μειοψηφίας να διεκδικήσει αυτά που προσδοκούσε πνίγηκε στο αίμα, όπως έγινε τον Ιούνη του 1848 στη Γαλλία.
Η κατάληξη των επαναστατικών γεγονότων μεταξύ 1848 και 1852 επέφερε μια γενική πτώση του εργατικού κινήματος για αρκετά χρόνια. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι έπαψαν οι ταξικοί αγώνες και οι διεκδικήσεις. Απλά για ένα διάστημα η ηττοπάθεια από τη μία και η αστική αντίδραση από την άλλη καθήλωσαν το ταξικό κίνημα σε μίνιμουμ πλαίσια. Η ίδρυση της 1ης Διεθνούς το 1864 είναι ένα από τα σημάδια πως κάτι είχε αρχίσει να κινείται πάλι.
Πυροδότης για τον ξεσηκωμό του παρισινού προλεταριάτου υπήρξε ο πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, για το ξέσπασμα του οποίου η Διεθνής είχε προειδοποιήσει πολλές φορές. Ο πόλεμος ξέσπασε τον Ιούλη του 1870 και η Διεθνής αμέσως έβγαλε προκήρυξη που στιγμάτιζε τις κυβερνήσεις Γαλλίας-Γερμανίας ως τις μόνες υπεύθυνες. Το κείμενο της Διεθνούς, επίσης, τόνιζε ότι αν και η Γερμανία βρέθηκε σε θέση άμυνας απέναντι στη Γαλλία, είναι πολύ εύκολη η μετατροπή του πολέμου από τη μεριά της Γερμανίας σε πόλεμο επεκτατικό και προειδοποιούσε τη γερμανική εργατική τάξη ότι δεν πρέπει να το επιτρέψει. Ο Μαρξ τόνιζε, ακόμα, ότι οποιαδήποτε και αν ήταν η κατάληξη του πολέμου, θα σήμαινε το τέλος της δεύτερης γαλλικής αυτοκρατορίας, όπως και έγινε. Επίσης, ο Βίλχελμ Λίμπκνεχτ (πατέρας του Καρλ Λίμπκνεχτ) και ο Αύγουστος Μπέμπελ ψήφισαν μέσα στη γερμανική Βουλή ενάντια στις πολεμικές πιστώσεις. Η Διεθνής έπαιξε κυρίαρχο ρόλο στην καλλιέργεια διεθνιστικής αλληλεγγύης ανάμεσα στο γαλλικό και το γερμανικό προλεταριάτο.
Οι ήττες των γαλλικών στρατευμάτων διαδέχονταν η μία την άλλη από την έναρξη του πολέμου. Ο γερμανικός στρατός, καλύτερα προετοιμασμένος, μέσα σε έξι εβδομάδες ανάγκασε τη Γαλλία σε συνθηκολόγηση, η οποία υπογράφηκε στο Σεντάν στις 2 Σεπτέμβρη. Η είδηση της συνθηκολόγησης του Βοναπάρτη οδήγησε σε εξέγερση στο Παρίσι και σε ανακήρυξη της Δημοκρατίας στις 4 Σεπτέμβρη του 1870. Η εθνοσυνέλευση που εκλέχτηκε αποτελούνταν κατά τα δύο τρίτα από βασιλικούς. Οι υπόλοιποι ήταν αστοί δημοκράτες και κάποιοι ελάχιστοι ριζοσπάστες μικροαστοί.
Η γέννηση της Κομμούνας
Η σύνθεση της εθνοσυνέλευσης προφανώς δεν αντιπροσώπευε το γαλλικό λαό και ακόμα περισσότερο το παρισινό προλεταριάτο. Οι αναρχικοί επιχείρησαν εξεγέρσεις σε μια σειρά πόλεων αλλά δεν τα κατάφεραν. Ο Μπλανκί και οι οπαδοί του (μπλανκιστές) κατάφεραν να πάρουν τον έλεγχο του Παρισιού στις 31 Οκτώβρη, όμως υποχώρησαν μέσα σε λίγες ώρες.
Η υπογραφή συνθηκολόγησης της Γαλλίας έγινε στις 26 Φλεβάρη και συναινούσε να παραδώσει το Παρίσι. Το Παρίσι, όμως, είχε μέσα περίπου 200.000 στρατιώτες, η πλειοψηφία των οποίων ανήκε στην εθνοφρουρά και προερχόταν από την εργατική τάξη. Ακόμα και ο γερμανικός στρατός δίσταζε να επιτεθεί στο Παρίσι. Ο Θιέρσος (αρχηγός του γαλλικού κράτους την περίοδο 1871-1873, είχε διατελέσει πρωθυπουργός την περίοδο του Λουδοβίκου Φιλίπου), που έβλεπε ότι ο λαός έβραζε, φοβόταν τις αντιδράσεις. Γι’ αυτό έστειλε ξημερώματα στις 18 Μάρτη τα στρατεύματά του με τον στρατηγό Βινουά να αρπάξουν τα κανόνια της εθνοφρουράς. Οταν ο λαός του Παρισιού πήρε είδηση τι συνέβαινε, δεν άργησε να διαλύσει τα στρατεύματα του Θιέρσου. Ηδη, στις 11 το πρωί η κόκκινη σημαία υψώθηκε στο Δημαρχείο και η Κεντρική Επιτροπή της εθνοφρουράς ανέλαβε χρέη προσωρινής κυβέρνησης.
Η Κομμούνα στηριζόταν στο καθολικό δικαίωμα ψήφου για τους άντρες. Ολα τα μέλη της ήταν ανακλητά και ήταν ταυτόχρονα νομοθετικό και εκτελεστικό όργανο. Η κύρια οργανωμένη δύναμη της Κομμούνας ήταν οι μπλανκιστές, περίπου 4.000. Ο ίδιος ο Μπλανκί είχε φυλακιστεί από τις 17 Μάρτη, μία μέρα πριν από την εξέγερση. Υπήρχαν και αρκετοί προυντονιστές και ένας μικρός αριθμός από μαρξιστές από τα υπόλοιπα σοσιαλιστικά ρεύματα. Οι μαρξιστές, αν και δε συμμετείχαν στο σχεδιασμό της εξέγερσης, πήραν μέρος με το που ξέσπασε.
Το έργο και πτώση της Κομμούνας
Η ζωή της Κομμούνας κράτησε 72 μέρες. Μέσα σε αυτές τις λίγες μέρες, όμως, πήρε μια σειρά από σημαντικές πολιτικές αποφάσεις. Οι αποφάσεις αυτές ως ένα βαθμό αναδεικνύουν ότι το επαναστατικό προλεταριάτο δεν μπορεί να πάρει απλά στα χέρια του την έτοιμη κρατική μηχανή αλλά πρέπει να χτίσει τη νέα εξουσία πάνω στα συντρίμμια της προηγούμενης. Κάποια από τα πιο σημαντικά μέτρα που πήρε η Κομμούνα ήταν τα έξης: διαχωρισμός κράτους και Εκκλησίας, κατάργηση του μόνιμου στρατού και αντικατάστασή του από λαϊκή πολιτοφυλακή, συν την αφαίρεση όλων των πολιτικών αρμοδιοτήτων της αστυνομίας. Εισήγαγε τη δωρεάν και δημόσια εκπαίδευση. Περιόρισε τους μισθούς των ανώτερων κρατικών υπαλλήλων και έλεγξε δικαστές και αξιωματικούς. Κατάσχεσε όσα εργοστάσια έκλειναν και τα επαναλειτούργησε κάτω από εργατικό έλεγχο. Ρύθμισε τα χρέη του λαού και έδωσε βοήθημα στους άνεργους. Επίσης, έκλεισε τα ενεχυροδανειστήρια, κατήργησε τα πρόστιμα που επέβαλαν οι εργοδότες στους εργάτες και τη νυχτερινή εργασία των αρτεργατών.
Σίγουρα, όμως, πλάι στο έργο η Κομμούνα είχε και πολλές αδυναμίες και ελλείψεις. Αυτές αντικατόπτραζαν σε μεγάλο βαθμό το πολιτικό αδιέξοδο των κυριότερων πολιτικών ρευμάτων της Κομμούνας, πιο συγκεκριμένα των μπλανκιστών και των προυντονιστών. Η έλλειψη πραγματικού εργατικού κόμματος και προγράμματος ήταν φανερή. Η μαρξιστική τάση σίγουρα έπαιξε ρόλο σε πολλές αποφάσεις της Κομμούνας, δεν είχε όμως τόση πολιτική δύναμη ώστε να καθοδηγήσει αυτή τις εξελίξεις.
Ενα από τα σημαντικότερα λάθη της Κομμούνας ήταν η μη κατάσχεση των τραπεζικών αποθεμάτων της Γαλλίας. Αντίθετα, οι μπλανκιστές και προυντονιστές ηγέτες έκαναν διαπραγματεύσεις με ανώτερους υπάλληλους της τράπεζας για τη χορήγηση δανείου. Αντί να κατασχέσουν τα 3.000.000.000 φράγκα που βρίσκονταν στην τράπεζα και να δώσουν ένα γερό χτύπημα στη αστική τάξη, αυτοί αρκέστηκαν σε κάποια ψίχουλα που πήραν με τη μορφή δανείου.
Ενα άλλο τεράστιο λάθος της Κομμούνας ήταν ο δισταγμός με τον οποίο διεξήγαγε τον πόλεμο με την κυβέρνηση των Βερσαλλιών και η ανεκτικότητά της απέναντι στον εσωτερικό εχθρό, που έδωσε πάτημα στην αστική τάξη να οργανώσει τις υπονομευτικές ενέργειες μέσα στο ίδιο το Παρίσι. Επίσης, η υποτίμηση της σύνδεσης με άλλα μέρη της Γαλλίας και την αγροτιά. Ολα αυτά έδωσαν ώθηση και επιπλέον πολεμικά εφόδια στο επιτελείο της αστικής τάξης.
Ο Θιέρσος κατάφερε, πατώντας πάνω στην πολιτική καθυστέρηση και στις ελλείψεις της Κομμούνας, να πάρει με το μέρος του το μεγαλύτερο μέρος της αγροτιάς. Ο γερμανικός στρατός απελευθέρωσε 100.000 αγρότες αιχμάλωτους πολέμου για να στηρίξουν την αντιδραστική κυβέρνηση των Βερσαλλιών. Στις 21 του Μάη, τα στρατεύματα των Βερσαλλιών μπήκαν στο Παρίσι. Επί οχτώ μέρες το προλεταριάτο του Παρισιού αντιστάθηκε ηρωικά δρόμο στο δρόμο απέναντι σε έναν εχθρό υπερτερούσε και αριθμητικά και εξοπλιστικά. Στις 28 του Μάη, συντρίφτηκαν και οι τελευταίες δυνάμεις της Κομμούνας στο νεκροταφείο Περ Λασέζ και σε κάποιες εργατογειτονιές που κρατούσαν μέχρι τελευταία στιγμή σθεναρή αντίσταση.
Αυτό που ακολούθησε τις επόμενες μέρες ήταν ένα όργιο σφαγών, που αντικατόπτριζε τη λύσσα της αντίδρασης απέναντι στο προλεταριάτο και το λαό του Παρισιού. Εκτελέστηκαν πάνω από 30.000 άντρες, γυναίκες και παιδιά. Συνελήφθησαν περίπου 45.000 άτομα, εκ των οποίων πολλά εκτελέστηκαν και φυλακίστηκαν (οι περισσότερες ιστορικές πηγές υπολογίζουν 15.000 άτομα). Πολλές χιλιάδες κομμουνάροι εγκατέλειψαν τη Γαλλία. Η Διεθνής Ενωση Εργατών έδωσε όση περισσότερη βοήθεια μπορούσε στους εξόριστους.
Η σημασία της Κομμούνας
Η Κομμούνα του Παρισιού έχει μείνει στην μνήμη του παγκόσμιου προλεταριάτου ως η πρώτη απόπειρα χτισίματος της κομμουνιστικής κοινωνίας κάτω από την εξουσία των εργατών. Ακόμα και σήμερα, 150 χρόνια μετά, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της αστικής τάξης, δεν έχει σβηστεί από τη μνήμη των εργατών. Εξακολουθεί να είναι πεδίο σύγκρουσης, όχι μόνο ανάμεσα στο προλεταριάτο και τη αστική τάξη, αλλά και ανάμεσα στις διάφορες τάσεις του εργατικού κινήματος.
Το πιο σημαντικό που έδωσε η Κομμούνα του Παρισιού είναι μια σειρά από διδάγματα τα οποία ισχύουν ακόμα και στις μέρες μας. Για την ακρίβεια, σήμερα πρέπει να υπερτονιστούν, γιατί είναι αγνοημένα και υποτιμημένα από την πλειοψηφία ακόμα και όσων με τον έναν ή άλλο τρόπο συμμετέχουν στο εργατικό κίνημα. Το κυριότερο πολιτικό δίδαγμα και για τότε αλλά και για σήμερα είναι η αναγκαιότητα πολιτικής οργάνωσης των εργατών με επαναστατικό και επιστημονικά επεξεργασμένο πρόγραμμα. Η αμηχανία και η αβεβαιότητα σε μια σειρά ζητημάτων, που έδειξε η κυβέρνηση των κομμουνάρων, επιβεβαιώνει απόλυτα το γεγονός της έλλειψης ενός κομμουνιστικού κόμματος όπως αυτό των μπολσεβίκων. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά τα γεγονότα της Κομμούνας η μαρξιστική τάση ενδυναμώθηκε σταδιακά, σε αντίθεση με το μπλανκιστικό και το αναρχικό ρεύμα, που κύρια χαρακτηριστικά τους ήταν ο αυθορμητισμός και η έλλειψη προγράμματος, τα οποία αδυνάτισαν αριθμητικά. Πιο συγκεκριμένα, το μπλανκιστικό ρεύμα τα χρόνια που ακολούθησαν εξαφανίστηκε πλήρως από την πολιτική σκηνή και σε μεγάλο βαθμό φαίνεται να εντάχθηκε στους μαρξιστές.
Επίσης, η πείρα της Κομμούνας απέδειξε την αναγκαιότητα καταστροφής του αστικού μηχανισμού και της θεμελίωσης ενός άλλου, εργατικού κράτους, νέου τύπου. Η νέα μορφή κράτους είναι αναγκαία για το πέρασμα της κοινωνίας στον κομμουνισμό Δε γίνεται απλά να «καταργήσεις» το κράτος, όπως ισχυρίζονταν ο Μπακούνιν και οι οπαδοί του. Η νέα αυτή εξουσία είναι η δικτατορία του προλεταριάτου. Ως προς τη μορφή της προλεταριακής εξουσίας, η Κομμούνα έδωσε ένα πολύ καλό παράδειγμα. Ο Λένιν και μπολσεβίκοι μελέτησαν επιμελώς την Κομμούνα και δεν είναι τυχαίες οι πολλές ομοιότητες που μπορεί να δει κανείς ανάμεσα σε αυτήν και τη σοβιετική εξουσία.
Η αναγκαιότητα της βίαιης επανάστασης είναι ένα ακόμα από τα πιο σημαντικά διδάγματα που μας έδωσε η Κομμούνα. Η αστική τάξη δεν πρόκειται να παραδώσει έτσι απλά στο επαναστατημένο προλεταριάτο την εξουσία. Θα χρησιμοποιήσει όλα τα μέσα προκειμένου να πετύχει την παραμονή της στην εξουσία. Δε θα διστάσει να ξεπουλήσει, σε αντίθεση με τα λεγόμενα της, και την εθνική ανεξαρτησία, προκειμένου να μην πάρει την εξουσία το προλεταριάτο, όπως η γαλλική αστική τάξη δε δίστασε να παραδώσει στα γερμανικά στρατεύματα το επαναστατημένο Παρίσι.
Η τεράστια σημασία της Παρισινής Κομμούνας συμπυκνώνεται με λίγα λόγια από τον Φρίντιχ Ενγκελς στον πρόλογό του για έργο του Καρλ Μαρξ «Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία»:
«Τον τελευταίο καιρό, το σοσιαλδημοκράτη φιλισταίο τον πιάνει ξανά ένας ιερός τρόμος όταν ακούει τις λέξεις: Δικτατορία του προλεταριάτου. Ε, λοιπόν, κύριοι, θέλετε να μάθετε τι λογής είναι αυτή η δικτατορία; Κοιτάχτε την Παρισινή Κομμούνα. Αυτή είναι η δικτατορία του προλεταριάτου».